1. Kirish Teatrlar paydo bo’lishi. Sahnaviy vositalar

Teatrlar qanday paydo bo'lgan

Teatr, xuddi biz biladiganimizdek, uzoq rivojlanish tarixini kechib o’tgan. Drama g’oyasining o’zi esa dindan kelib chiqqan. Xitoyliklarning ilk tomoshalari ularning ibodatxonalaridagi raqslar singari bo’lgan. Keyinchalik maxsus maydonchalardan foydalanila boshlandi. 

ILK TEATRLAR QANAQA BO’LGAN?

          Teatr, xuddi biz biladiganimizdek, uzoq rivojlanish tarixini kechib o’tgan. Drama g’oyasining o’zi esa dindan kelib chiqqan.  Xitoyliklarning ilk tomoshalari ularning ibodatxonalaridagi raqslar singari bo’lgan. Keyinchalik maxsus maydonchalardan foydalanila boshlandi. Bular pardasiz, yoritilmaydigan oddiy sahnalar bo’lib, faqatgina xuddi ibodatxonalarning tomlari singari bezatilgan tomlarga ega edi.

         Yaponlar ham qadim zamonlarda teatrga ega bo’lishgan. Tomoshalar turlaridan biri «No» deb atalardi va teatrning «Kabuki» shakli ham ommalashgan edi. Ular ham xuddi ibodatxonalarniki singari tomlari bo’lgan maydonchalarda o’tkazilar edi.

         Qadimgi yunonlar teatr taraqqiyoti bobida haddan tashqari ko’p ishlar qilishgan. Tomoshabinlar tepalik nishabida o’tishardi. Pyesa voqealari maysazor gardishda bo’lib o’tar edi. «Skene» deb ataladigan maxsus binocha bo’lib, undan aktyorlarning chiqishi, libos almashtirishi va dekoratsiyani joylashtirish uchun foydalanishgan.

         O’rta asrlarda nasroniy cherkovi teatrning barcha shakllarini qoraladi, biroq keyinchalik diniy tomoshalar cherkov hayotining muhim bo’lagiga aylandi. Dindorlar o’rta asarlarda Injildan olingan lavhalarni cherkov ibodati sifatida sahnalashtirganlar.

Yelizaveta I hukmronligi davrida teatr Angliyada ancha ilgarib ketadi. 1576 yilda aktyor Jeyms Berbij tomoshalar uchun dastlab maxsus binoni bunyod etadi. U shunchaki «teatr» deb yuritiladi.

         Tez orada boshqa teatrlar ham qurilgan, ularning orasida Shekspirning bir talay pyesalari — «Qizil ho’kiz» va «Qora rohiblar» sahnalashtirilgan «Globus» ham bor edi. Tomoshabinlar mag’okda sahna oldida yoki tevaragida turishar yoxud sahna tevaragidagi yoinki ustidagi kabinalarda o’tishardi. Bizning zamonaviy teatrimiz aynan shu dastlabki ingliz teatri bag’ridan o’sib chiqqan.

 MIZANSTSENA NIMA?

         Spektaklning u yoki bu pallasida aktyorlarning joylashuvi mizanssena (fransuzcha mice en scene — sahnada joylashuv) deb ataladi. XX asr boshlariga qadar sahnada odatda premyer — bosh rolni ijro etuvchi artist yetakchilik qilar edi. U aktyorlarni bosh rollarni ijro etuvchilar birinchi planga chiqadigan tarzda joy-joyiga qo’yar edi.

         Biroq ayrim adiblar o’z pyesalari pardalari paytida qahramonlarning sahnada joylashishini maxsus pisanda qilishardi. Jumladan Griboyedov («Aqllilik balosi») va Gogol («Revizor») shunday qilishgan: eng ko’p ifodalilik uchun zarur bo’lgan aktyorlarning joylashishi batafsil tasvirlanadi; masalan, «Revizor» yakunlanadigan ovozsiz sahna.

         XX asr boshlaridan e'tiboran teatr tomoshasida mizanssenaning ahamiyati keskin ortadi. U rejissyorning o’z pyesasi konsepsiyasini gavdalantirishda madad beradigan tilga aylandi.    

         Sahnada o’ynaydigan shaxslarning joylashuvi voqealar rivojlanadigan dekoratsiya bilan, shuningdek unda ishtirok etayotgan aktyorlarning o’yini bilan muvofiqlashishi lozim.

Yorug’likni qullash alohida ahamiyat kasb etadi. Yaxshi o’rnatilgan yoritgichlar nafaqat katta badiiy samara hosil qiladi, balki qahramonlar tabiatini yanada teranroq ochib berishda aktyorlarga yordam ham beradi. Mana shuning uchun ham sahnalashtirish paytida tomoshabin oldidan o’tadigan mizanssenalarning butun ketma-ketligi yagona timsolga birlashishga ko’z-quloq bo’luvchi rassom har bir mizanssenani uyushtirish chog’ida rejissyor bilan yelkama-yelka ishlaydi.