1-қисм. Тўртламчи давр геологиясини илмий асослари, ўрганиш усуллари ва фойдали қазилмалари

Маъданли қазилмалар. Тўртламчи ётқизиқлар, асосий бўлган сочма конлар: олтин, касситерит, вольфрамит, платина, шеелит, циркон, ильменит, рутил, монацит, олмослар, сапфир, рубин, зумрадларни қамровчи бўлиб ҳисобланади.
Олтинни аҳамиятга молик ҳиссалари тўртламчи сочмалардан олинади. Титан ва цирконни катта сочмалари замонавий тўртламчи қирғоқолди-денгиз сочмалари билан боғлиқ (Флорида, Индия, Австралия). Бой сочмалар кўпинча рельефнинг карст шакли билан боғлиқ. Уларда олмослар, олтин, платина, касситерит ва бошқа минералларнинг сочмалари (шу жумладна тўртламчи ёшдаги) кенг тарқалган.
Тўртламчи сочма олтин фойдали қазилмаларнинг хусусиятларидан бири шундаки, улар бўйича нафақат сочма балки туб фойдали қазилма конларини очиш (топиш) мумкин. Бунга излашнинг шлихли усулини қўллаш ва мореналардаги катта юмалоқ тошларни ўрганиш билан эриши мумкин.
Ер ости сувлари. Тўртламчи ётқизиқлар – бу бутун дунё булоғи (қудуқғи) бўлиб, ундан сайёранинг ярими бўлган инсонлар сув истеъмол этишади. Тўртламчи ётқизиқларнинг сувларидан алоҳида поселкалар ва бутун шаҳарлар сув билан таъминланади. Ер ости сувларининг бундай конларини намоён этишга районнинг тўртламчи ётқизиқларини таркиби ва тузилишлари маълум бўлганда муваффақиятга эришши мумкин. Структуравий геоморфологияни ва неотектоникани роли бунда айниқса катта бўлиб, уларни ёрдамида тўртламчи сувларнинг конлари намоён этилади.
Кўллар ва денгиз кўрфазларидаги тузлар. Тўртламчи чўкиндиларидаги ва ҳозирги замон ётқизиқлар орасидаги туз уюмлари (баъзи кўллар ва денгиз кўрфазлари тубида ўзи чўккан тузлар, масалан, Қора-Бўғоз-Гол) халқ хўжалигида катта аҳамиятга эга. Тўпланган тузларнинг таркиблари турлича: хлорли-натрийли, олтингугурт-натрийли, содали ва борли.
Гажа – бу оҳак ва глиналарни аралашмаси. У чучук сувли кўлларда тўпланади ва оҳакли тупроқлар учун ундан ўғит сифатида фойдаланилади.
Вулканик тоғ жинсларининг фойдали қазилмалари. Пемза вулканик намоёнлар мавжуд районларида учрайди. Вулканик туф тўртламчи вулканитлар билан боғлиқ. Қурилишга хос яхши сифатлари билан (иссиқлик ўтказувчан) фарқланиб туради. Удан қурилиш блоклари арралаб олинади.