1. iqtisodiyotga kirish

7.1- rasm. Bozorda firma holati

7.1- rasmda bozorda firma holatining mumkin bo‘lgan uchta variantlari ko‘rsatilgan. Agar P narx chizig‘i, AC faqat o‘rtacha xarajatlar egri chizig‘iga M nuqtada tegsa ( 7.1. a-rasm), unda firma o‘zining minimal harajatlarini qoplashga qodir. M nuqta bu holda nol foyda nuqtasi hisoblanadi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, bu holatda korxona iqtisodiy foyda ko‘rmaydi, ammo doimiy xarajatlarga qo‘shiladigan normal foydani esa oladi. Agar o‘rtacha xarajatlar narxdan pastroq bo‘lsa (7.1. b-rasm), u holda firma ma’lum ishlab chiqarish hajmlari uchun (Q 2dan Q gacha) o‘rtacha foydadan yuqori foydani, ya’ni qo‘shimcha foydani oladi. Nihoyat, agar o‘rtacha xarajatlar ishlab chiqarishning har qanday hajmi bozor narxidan yuqori bo‘lgan firma esa (7.1.d -rasm) zarar ko‘radi va bozorni tark etadi.

Ma’lumki, har qanday korxonaning maqsadi foydani ko‘paytirish yoki zararni minimallashtirishdir. Qisqa muddatli davrda ushbu maqsadga yerishish uchun me’yoriy daromad (MR) ni me’yoriy xarajat (MC) bilan taqqoslash zarur.

Bunday taqqoslash mumkin bo‘lgan narx darajasida maksimal foyda massasiga yerishgan holda firmaning muvozanat nuqtasini yoki uning ishlab chiqarishni to‘xtatadigan nuqtasini aniqroq aniqlashimiz mumkin. Shubhasiz, kompaniya ishlab chiqarilgan har bir qo‘shimcha mahsulot birligiga qo‘shimcha foyda olsa ishlab chiqarish hajmini kengaytiradi. Boshqacha qilib aytganda, me’yoriy xarajat me’yoriy daromaddan kam bo‘lsa (MC < MR ) firma ishlab chiqarishni kengaytirishi mumkin. Agar me’yoriy xarajatlar me’yoriy daromaddan oshib keta boshlasa (MC> MR ), firma zarar ko‘radi.

7.2 - rasm. Mukammal raqobat sharoitida narx darajasi va ishlab chiqarish hajmining muvozanati

7.2- rasmda ishlab chiqarishning ko‘payishi bilan me’yoriy xarajatlar egri chizig‘i (MC) ko‘tarilib, Q ishlab chiqarish hajmiga mos keladigan M nuqtadagi R1 bozor narxiga teng me’yoriy daromadning gorizontal chizig‘ini kesib o‘tishi ko‘rsatilgan. Ushbu nuqtadan har qanday og‘ish korxona uchun katta hajmdagi mahsulot hajmi bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri zarar ko‘rishga, yoki ishlab chiqarish hajmining pasayishi bilan foyda massasining kamayishi natijasida yo‘qotishlarga olib keladi. Shunday qilib, firmaning muvozanat holati quyidagicha shakllantirilishi mumkin: MC = MR. Foyda olishni istagan har qanday firma ushbu muvozanat sharti bajariladigan ishlab chiqarish hajmini tanlashga intiladi. Mukammal raqobat bozorida me’yoriy daromad har doim narxga teng bo‘ladi, shuning uchun firmaning muvozanat holati MR =R ko‘rinishini oladi.

Me’yoriy xarajatlar va me’yoriy daromadlar nisbati tadbirkorni ishlab chiqarishni optimal hajmiga yerishilganmi yoki foydani oshib borishini kutish mumkinligi to‘g‘risida tadbirkorga xabar (signal) beradigan tizimining bir turi. Shunday qilib biz mukammal raqobat sharoitida narx va ishlab chiqarish xajmining shakllanishini ko‘rib chiqdik.