1. iqtisodiyotga kirish

5.5 Iste’molchi byudjeti. Iste’molchini optimal tanlovi.
Iste’molchi hatti-harakatini tushunishda iste’molchi byudjetining cheklanganligi muhim ahamiyat kasb etadi. Byudjet cheklanganligi iste’molchining muayyan pul daromadlariga egaligi sharoitida narxlarning muayyan darajasida u yoki bu turdagi tovarlarning ma’lum cheklangan miqdorini sotib olish imkoniyati orqali

5.7- rasm. Daromad o‘zgarishining byudjet chizig‘iga ta’siri

ifodalanadi. Iste’molchi byudjetining cheklanganligini grafikda ikki turdagi
tovarni sotib olishning turli kombinatsiyalarini ko‘rsatuvchi byudjet chizig‘i shaklida ham aks ettirish mumkin. Iste’molchi byudjeti chizig‘ining holatiga uning daromadlari va tovarlar narxiningo‘zgarishi ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Misol uchun, iste’molchi daromadining muayyan miqdorida 20 birlik A tovar yoki 10 birlik V tovarsotib olish mumkin bo‘lsin. Birdaniga sotib olinishi mumkin bo‘lgan
har ikkala tovarning turli kombinatsiyalari G byudjet chizig‘ida joylashadi. Agar iste’molchining daromadi 2 baravar oshsa, u holda uning byudjet chizig‘i ham tegishli ravishda G1 holatiga siljiydi. Aksincha, daromadning kamayishi byudjet chizig‘ining ham qisqarishiga va G2 holatiga siljishiga olib keladi (5.7-rasm).



5.8.- rasm. Narx o‘zgarishining byudjet chizig‘iga ta’siri

Daromaddan tashqari narxning o‘zgarishi ham byudjet chizig‘iga ta’sir etadi (5.8.-rasm) V tovar narxining pasayishi byudjet chizig‘i burchagining o‘zgargan holda yangi chiziq hosil bo‘lishiga olib keladi (M chiziq).V tovar narxining oshishi byudjet chizig‘i burchagining o‘zgargan holda yangi chiziq,hosil bo‘lishiga olib keladi (N chiziq). A va V tovarlar narxi ilgarigi nisbat saqlangan holda oshsa, u holda eski chiziqga parallel bo‘lgan yangi chiziq hosil bo‘ladi (L chiziq).

Optimal tanlov ham quyidagi shartlarni keltirib chiqaradi: birinchidan, tanlov nuqtasining byudjet chizig‘ida yotishi. Iste’molchi amalda barcha daromadini iste’molga sarflamay, ma’lum qismini kelgusidagi iste’molga qoldirsada , nazariy jihatdan biz uning barchasi sarflanadi, deb faraz qilamiz. Agar nuqta byudjet chizig‘idan chapda yotsa — uning to‘liq sarflanmaganligini, o‘ngda yotsa — imkoniyat darajasidan chetda ekanligini ko‘rishimiz mumkin; ikkinchidan, tanlangan iste’mol tovarlari to‘plami eng ma’qul ko‘rilgan kombinatsiyada bo‘lishi lozim. Bunda 3 ta befarqlik egri chizig‘i ifodalangan bo‘lib, ular iste’molchiga turli darajada qoniqish beradi: I3 — eng yuqori darajadagi qoniqish; I₂ - o‘rtacha qoniqish; I1 — eng kam qoniqish. Har bir egri chiziqda iste’molchi tanlovini ifodalovchi bittadan nuqta joylashgan: I1 da - S; I2 da - D; I₃ da - F nuqtalar. Iste’mol­chining S nuqtani tanlashi oqilona emas, chunki D nuqta unga nisbatan ko‘proq ehtiyojni qondiradi; F nuqta eng ko‘p ehtiyojni qondirishi mumkin, birok u byudjet imkoniyatidan tashqarida hisoblanadi.