1. iqtisodiyotga kirish

17.2- jadval
Tijorat bankining balans

Aktiv	Passiv
Naqd pul	Talab qilinadigan depozitlar
Zaxiralar	Jamg‘arma va muddatli depozitlar
Kreditlar	Bankning kapitali
Xususiy firmalarning aksiya va obligatsiyalari	Boshqalar
Davlat qimmatli qog‘ozlari.

Aktiv qismi bank egalik qiladigan kassa naqdini (qog‘oz pullar va tangalar), bank depozitlar (omonatlar), qimmatli qog‘ozlar, bank tomonidan berilgan ssudalarini o‘z ichiga oladi.

Bank balans hisobotining passiv qismida bank oldiga qo‘yilgan barcha talablar (bank egalari talablaridan tashqari) o‘z aksini topadi. Passiv qismida bank depozitlari muhim o‘rin tutadi.
Banklar o‘z vazifalarini ikkita o‘zaro bog‘langan passiv va aktiv operatsiyalari ko‘rinishida amalga oshiradi.
Passiv bank operatsiyalari, zaxiralarini shakllantirish operatsiyalari bo‘lib, bunda depozitlar, ya’ni mijozlarning omonatlarini bankka jalb qilinadi.
Aktiv bank operatsiyalarida to‘plangan resurslarni joylashtirish va foydalanish operatsiyalari amalga oshirila
Banklar kredit berish, bozor subyektlarining jamg‘armalarini saqlash bilan bir qatorda pullarni hosil qilish jarayoniga ham xizmat qiladi. Ushbu jarayonni biz misolda ko‘rib chiqamiz. Aytaylik, siz bankda omonat daftarcha ochib, unga 100000 so‘m qo‘ydingiz. Bu pul summasi sizniki bo‘lishni to‘xtatmaydi, istalgan vaqtda ularni qaytarib olishingiz mumkin, ammo bank ulardan foydalanganligi uchun sizga foizlarni to‘laydi, masalan, boshqa odamga 90 000 so‘m kredit beradi. Natijada, pul miqdori ko‘payadi, ammo jismonan ular ko‘paymaydi. Siz 100000 so‘mni depozitda saqlaysiz va foizlarni olasiz. Bank mijozi unga berilgan 90 ming so‘m kreditni sarflaydi va unga foizlar to‘laydi. Shu bilan birga, naqd pul miqdori qancha bo‘lgan bo‘lsa shunchaligicha qoldi. Faraz qilamiz, biror firma o‘z mahsulotlarini sotib, uning evaziga 200 mln. so‘m oldi va uni A bankiga qo‘ydi. Bunda agar bank zaxira me’yori 20% bo‘lsa, bank 160 mln. so‘mni boshqa firmaga ssudaga berishi mumkin. Bunda: ortiqcha zaxira 160 mln. so‘mga teng, haqiqiy zaxira 200 mln so‘mga va majburiy zaxira 40 mln so‘mga teng. A bankning balans hisoboti quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
Aktiv mln so‘m Passiv mln. so‘m
Majburiy zaxira -40 Depozitlar-200
Ssuda -160 Jami- 200
Jami 200
Bunda muomaladagi pul hajmi 200 dan 360 mln. so‘mga ko‘payadi. 160 mln bank tomonidan yaratilgan pul summasini tashkil qiladi. Shundan so‘ng ssuda olgan firma boshqa firmadan tovarlar sotib oladi, uchinchi firma mahsulotini sotgandan olgan 160 mln so‘mini B bankga qo‘yadi va yuqoridagi jarayon yana qaytariladi. Bu jarayon, ya’ni banklar tomonidan pul hosil qilish to‘xtamaydi, bu potensial pul summasi 0 ga teng bo‘lguncha davom etadi.
Endi bankning kredit berish mexanizmini ko‘rib chiqamiz. Kredit berish mexanizmini ko‘rib chiqing. Firma yangi uskunalar sotib olishga qaror qildi va kredit olish uchun A bankiga murojaat qildi. Firmaning kredit qobiliyati yuqori bo‘lsin va bank unga 80 million so‘m miqdorida kredit beradi. 80 mln so‘m firmaning hisob raqamiga tushadi va mansabdor shaxslar yangi uskunalarni yetkazib beruvchilarga chek yozib berishlari mumkin, bunda tovar aylanmasida to‘lov vositasi sifatida qatnashadigan cheklar shaklida qo‘shimcha pullar yaratiladi. Kredit berish bankning kredit berish imkoniyatlarini pasaytiradi. Kredit qaytarilgach, bankning kredit resurslari yana ko‘payadi. Shunday qilib, alohida banklar pulni yaratadi va ularni tugatadi.
Endi operatsiyalarni bank tizimida umumiy holda ko‘rib chiqamiz. Aytaylik, A.Davronov A bankiga 10 mln so‘m miqdorida omonat qo‘ydi. Kredit berishda bank me’yoriy zaxirasini hisobga olishi kerak. Shu sababli, 10 foiz zaxira stavkasi bilan bank kreditlash uchun 9 mln so‘mdan foydalanishi mumkin. Tahlilni soddalashtirish uchun bank bir qo‘lga kreditning butun summasini beradi va mijoz darhol yetkazib beruvchi bilan operatsiya uchun to‘lovni to‘lash uchun chek yozadi deb faraz qilaylik. Shunday qilib, chek "B" bankiga tushadi, uning depozitlari 9 mln so‘mga oshgan. Xuddi shu zaxira stavkasi bilan B banki ushbu summaning 8 mln 100 ming so‘mini kreditlash uchun ishlatishi mumkin. 8 mln 100 ming so‘m miqdorida kredit olgan, shuningdek, chek orqali to‘lagan B bankining mijozi, S bankining depozitini mos ravishda 8 mln 100 ming va kredit imkoniyatlarini 7 mln 200 ming so‘mga oshirdi. Ushbu miqdorga kredit ajratish orqali S banki D bankning kredit imkoniyatlarini oshiradi, yangi qo‘shimcha pullar yaratadi va h.k.
Ta’riflangan jarayon ko‘p marta takrorlanishi mumkin. Pullar o‘sib boradi, shu bilan birga yaratilgan pullar bankdan bankga o‘tganda kamayib boradi pirovard natijada umumiy summa quyidagiga teng bo‘ladi:
10mln.+9mln.+8mln. 100ming+7mln 200ming= 34 mln 300 ming so‘m
Banklarning muomalaga qo‘shgan pul miqdorini bank multiplikatori yordamida hisoblash mumkin (qara16-mavzu).
Banklar faoliyatidagi asosiy yo‘nalishdan tashqari (depozit-kreditlar) tijorat banki depozit kreditlari bo‘yicha majburiyatlar portfelini boshqarish, muddatli va muddatli depozitlardan foydalanish o‘rtasidagi muvozanatni saqlash bo‘yicha keng ko‘lamli ishlarni amalga oshiradi. Qarz oluvchining kreditga layoqatliligi yoki likvidliligini ta’minlash bo‘yicha ekspertizani o‘tkazadi. Bank faoliyatining muhim elementi - bu qarz oluvchi tomonidan olingan kreditlarning o‘z maqsadlari uchun ishlatilishini nazorat qilish, bu kreditlarni o‘z vaqtida qaytarish ehtimolini oshiradi.
Umuman olganda asosiy bank xizmatlari quyidagilardir:
- kreditlash, ya’ni ssuda berish
- bank investitsiyalari, ya’ni bank tomonidan aksiya va obligatsiyalarni xarid qilish
- konsalting - korxonalar, firmalar, tashkilotlarning iqtisodiy faoliyatiga oid masalalar, shuningdek tashqi iqtisodiy faoliyat sohasi bo‘yicha ishlab chiqaruvchilar, sotuvchilar va xaridorlarga maslahat berish.
- lizing – ishlab chiqarish inshootlarini, mashina ishlab chiqarish, transport vositalarini shartnoma asosida ma’lum haq evaziga uzoq muddatga ijaraga berish.