1. Iqtisodiy ehtiyoj, ne'mat va resurs tushunchalari Iqtisodiyotning bosh muammosi: ehtiyojlarning cheksizligi va resurslarning chеklanganligi

Iqtisodiy doiraviy aylanish mоdеli
Bozor - bu xaridorlar va sotuvchilar ozaro munosabatga kirishadigan mexanizm bolib, unda kelishuvlar orqali resurslar, tovarlar va xizmatlar bilan ayriboshlash amalga oshiriladi.
Bozor - bu birinchidan, sotuvchilar va xaridorlarni uchrashadigan joyi, ular ortasida kelishilgan narx boyicha tovar almashuvi sodir boladi. Bozorda sotishni amalga oshirish uchun ma'lum xarajatlar qilinadi va bu xarajatlar bozor togrisida axborot olish, shartnomalar tuzish, uchrashuvlar otkazish, sotib olinadigan tovar yoki xizmatning miqdoriy va sifat xarakteristikalarini aniqlash va boshqa turdagi xarajatlar bilan bogliq. Bunday xarajatlar transaksion xarajatlar bo lgani uchun ham, bozorni transaksiyalar majmuasi deb ham qarash mumkin. Bozorning o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, u darornadlarni samarali faoliyat ko'rsatayotgan sub'ektlar, ya'ni zamonaviy texnologiyadan, cheklangan resurslardan samarali foydalanayotgan xo'jalik sub'ektlari hisobiga qayta taqsimlaydi.
Bozorlar o'zining hududiy masshtabiga ko ra mahalliy, milliy va xalqaro bozorlarga bo'linadi. Oldi-sotdi ob'ekti bolib resurslar (ishchi kuchi, kapital, xomashyo, yer, tadbirkorlik qobiliyati, axborot), iste'mol tovarlari va xizmatlar hisoblanadi. Bozordagi narxlar oldi-sotdi jarayonida yoki undan oldin shakllanishi mumkin.
Bozorning samarali faoliyat ko'rsatishi transaksion xarajatlar bilan bogliq. Transaksion xarajatlar - bu ozaro tovar ayriboshlash sohasidagi xarajatlardir. Bu tushuncha birinchi bolib R. Kouz tomonidan kiritilgan (1937 y.). Transaksion xarajatlar o'z ichiga quyidagi xarajatlarni oladi: axborot olish, o zaro kelishuv va uchrashuvlar o'tkazish bilan bog liq xarajatlar, tovarlar xususiyatlarini aniqlash bilan bogliq xarajatlar, mulk huquqini himoya qilish va boshqalar.
Bozor iqtisodiyotida har bir individ o'z shaxsiy manfaatini ko'zlab harakat qiladi. Bunda firmalar va resurs egalari bo'lgan uy xo'jaliklari eng kamxarajat evaziga o'zlarining daromadlarini (foydasini) maksimallashtirishga urinsa, iste'molchilar tovarlar va xizmatlarga sarflagan har bir so'm xarajatidan olinadigan naflilikni maksimallashtirishga intiladi.
Bozor iqtisodiyotining tarafdorlari bu mexanizmni resurslarni taqsimlash, ishlab chiqarish barqarorligini va aholi bandligini hamda iqtisodiy o'sishni ta'minlashning eng samarali vositasi deb baholaydi. Shu tufayli bozor faoliyatiga davlatning har qanday aralashuvi uning samaradorligiga putur etkazadi degan fikrni ilgari surishadi. Ammo, buyuk iqtisodchi Adam Smitning fikricha bozorning har bir ishtirokchisi o'z shaxsiy manfaatlarini qondirish yo'lida tinmay harakat qilib, o'zi bilmagan holda jamiyat va davlat manfaatlariga xizmat qiladi (go'yo “ko'rinmas qo'l” orqali).
Erkin bozor iqtisodiyotida: ishlab chiqarish va iste'mol xususidagi barcha qarorlar firma va uy xo'jaliklari tomonidan qabul qilinadi; bozor resurslarni narx mexanizmi orqali tarmoqlar va firmalar o'rtasida taqsimlaydi; resurslar, tovarlar va xizmatlar narxlari bozor tomonidan talab va taklif nisbati asosida o'rnatiladi.
Bozor iqtisodiyoti quyidagi tamoyillar va institutlarga asoslanadi:

1. 
   Xususiy mulkchilik.
   
2. 
   Tadbirkorlik va tanlov erkinligi.
   
3. 
   Shaxsiy manfaatlar - iqtisodiy hatti-harakatning bosh omili.
   
4. 
   Raqobatni ragbatlantirish va monopolistik faoliyatni cheklash.
   
5. 
   Narxlar bozorni tartibga soluvchi asosiy meхanizm.
   
6. 
   Iqtisodiyotga davlat aralashuvining minimal darajagacha cheklanganligi.
   

Bozor iqtisodiyoti sharoitida individual tanlov, shaхsiy manfaatni qondirishga urinish, ratsional (oqilona) hatti-harakat, foyda olishga intilish va moslashuvchanlik (hamkorlik) iqtisodiy mushohada mafkurasi negizini tashgkil etadi.
Har qanday iqtisodiy tizimda bozorlar narх orqali resurslarni taqsimlashda markaziy va hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Bozor tizimida noyob ne'matlar muammosi quyidagi ikkita tamoyillar asosida yechiladi:

• 
  optimallashtirish tamoyili - har bir faoliyat va resurslardan foydalanishdan maksimal foyda olish;
  
• 
  muqobil xarajatlar tamoyili - noyob resurslardan foydalanish variantlarining barchasidan olinadigan foyda va xarajatlarni solishtirish orqali.
  

Iqtisodiy sub'ektlar ratsional harakat qilish tamoyiliga ko ra oz maqsadlariga erishishi uchun xojalik faoliyatida faol qatnashadilar, buning asosiy mohiyati shundan iboratki, iqtisodiy sub'ektlar berilgan resurslardan foydalanishdan olinadigan natijalarni maksimallashtiradi yoki ma'lum natijalarni olish uchun xarajatlarni minimallashtiradi.
Mikroiqtisodiyot iqtisodiy sub'ektlarni ikkiga bolib qaraydi - iste'molchilar (uy xojaliklari) va ishlab chiqaruvchilar (firmalar). Iste'molchining maqsadi - mumkin darajada ozining ehtiyojlarini maksimal darajada qondirish bolsa, ishlab chiqaruvchilarning maqsadi - foydani maksimallashtirish yoki xarajatlarni minimallashtirishdan iboratdir.
Jamiyatda vujudga keladigan yana bir muammo - bu iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilar faoliyatini muvofiqlashtirishdir:

1. 
   ishlab chiqaruvchilar faoliyatini (kim qaysi mahsulotdan qancha ishlab chiqaradi) muvofiqlashtirish;
   
2. 
   iste'molchilar faoliyatini (kim, qaysi mahsulotdan, qancha iste'mol qiladi) muvofiqlashtirish;
   
3. 
   ishlab chiqarish va iste'mol qilish bo yicha qabul qilingan qarorlarni muvofiqlashtirish.
   

Bu muammo ishlab chiqarish omillari (resurslar), iste'mol tovarlari va xizmatlar oqimining doiraviy aylanish modeli orqali tahlil qilinadi (2.6- rasm). Modeldan foydalanishning afzalligi shundan iboratki, umuammoning ikkinchi darajali tomonlarini e'tiborga olmaydi. Modelda ikki turdagi ozgaruvchilar ishlatiladi: ekzogen va endogen. Ekzogen ozgaruvchilar tashqi ozgaruvchilar bo'lib, ular oldindan beriladi va modelga kiritiladi. Endogen ozgaruvchilar model ichida, hisob-kitoblar asosida shakllanadi.

6. 
   rasm. Iqtisodiy doiraviy aylanish modeli
   

Iqtisodiy doiraviy aylanish modelida iqtisodiyot ikki sektorga bo'linadi: uy xo'jaliklari va firmalar. Uy xo'jaliklari o'z resurslarini (ishchi kuchi, kapital, xomashyo, yer va boshqa) firmalarga sotib daromad oladilar hamda bu daromadlarini firmalardan tovarlar va xizmatlar olishga ishlatadilar. Firmalar o'zlarining tovar va xizmatlarini sotib, undan tushgan daromadni uy xo'jaliklaridan resurslar sotib olishga ishlatadilar.
Ko'rinib turibdiki, xaqiqatdan ham nima iste'mol qilish kerak, nima ishlab chiqarish kerak degan masalani uy xo'jaliklari hal qiladi. Uy xo'jaliklarining bunday qarori, firmalarning ishlab chiqarish rejalarini tuzish uchun asos bo'lishi kerak. Firmalar, o'z navbatida, noyob resurslardan foydalanish qarorlarini bir-biri bilan muvofiqlashtirishi lozim. Nihoyat, uy xo'jaliklari iste'mol qilish uchun rejalashtirgan ne'matlarni olishlari kerak, ya'ni ular iste'mol qilish boyicha qarorlarini bir-biri bilan moslashtirishi kerak boladi.
Bozor tizimida muvofiqlashtirish masalalarini ikkita bozor hal qiladi: ishlab chiqarish resurslari bozori va iste'mol ne'matlari bozori.
Talab va taklif modeli tadbirkorlar sektori bilan uy xojaliklari sektori ortasidagi ozaro munosabatlarni tushuntirishga xizmat qiladi. Agar bu ikki sektor tovarlar bozorida oldi-sotdi boyicha ozaro munosabatda bolsa, talab va taklif modeli tovar narxini va sotiladigan tovar hajmini aniqlaydi. Agar ular resurslar bozorida oldi-sotdi boyicha ozaro munosabatda bolsalar model sotiladigan resurslar narxini va miqdorini aniqlaydi.
Har bir bozor ozining ikkita qaror qabul qiluvchi subektiga ega: sotuvchilar va xaridorlar. Bozorda qabul qilinadigan qarorlarning muvofiqligi har bir ne'matning muvozanat narxi va muvozanat miqdori bilan ta'minlanadi. Narx talab va taklif munosabatlari natijasi sifatida, uy xojaliklari va firmalar tomonidan qabul qilinadigan qarorlarni muvofiqlashtirish uchun muhim axborot bolib hisoblanadi. Bunday axborot bir vaqtning ozida jamiyatdagi noyob ne'matlarni taqsimlash muammosini yechish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, non narxining oshishi - xaridorlar uchun nonni iste'mol qilishni cheklash togrisida signal bolsa, firmalar uchun nonni ishlab chiqarishni oshirish va non bozoridagi muvozanatni tiklash togrisida muhim axborot bolib xizmat qiladi.
Narxlar noyob resurslarni ratsional taqsimlashni ta'minlaydi, ne'matlarni ratsional iste'mol qilishga, xarajatlarni kamaytirishga undaydi. Narx yer, kapital va resurslar egalarining daromadini aniqlaydi. Bozor tizimida muvofiqlashtirish masalasini bozor hal qiladi. Muvofiqlashtirish masalasi bilan bogliq xarajatlarga transaksion xarajatlar deyiladi.
Bozor muvofiqlashtirishdan tashqari ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar qarorlarini vaqt bo yicha tartiblashtiradi. Bu kelajakdagi ne'matlar bozorining (fyuchers) vujudga kelishi bilan bogliqdir. Kelajakdagi ne'matlarning oldi-sotdisi, ularning narxlari to g risida tasavvurga ega bolishga, ularning kelajakda nisbatan noyobligi togrisida axborot beradi. Iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilar bunday narx axborotlariga ko ra, ozlarining joriy xojalik rejalarini qayta ko rib chiqadilar va ozlarining iqtisodiy harakatlarini tartibga soladilar.
Qisqa xulosalar
Bizning ehtiyojlarimizni qondirish uchun talab etiladigan aksariyat iqtisodiy ne'matlarni ishlab chiqarish zarur bo ladi. Buning uchun esa ma'lum miqdordagi iqtisodiy resurslar, ya'ni yer, ishchi kuchi, tadbirkorlik qobiliyati, boshqaruv malakasi, kapital, xomashyo va materiallar, axborot talab etiladi.
Jamiyatning butun iqtisodiy tizimi asosan ikkita fundamental muammo ustiga qurilgan bo'lib, uni iqtisodchilar iqtisodiyotning bosh muammosi deb ataydilar: jamiyat va uning a'zolari bo'lmish indivudial shaxslar, firmalar va tashkilotlarning moddiy ehtiyojlari cheksiz; moddiy ehtiyojlarni qondirish vositalari, ya'ni tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish uchun zarur bo'ladigan iqtisodiy resurslar cheklangan yoki taqchil (noyob). Bunday holat jamiyat a'zolarining o'z ehtiyojlarini toliq qondirishga bo'lgan imkoniyatlarini doimo va muqarrar ravishda cheklab turadi.
Jamiyat a'zolarining moddiy ehtiyojlari cheksiz va resurslarimiz cheklangan ekan, hech qachon cheksiz ehtiyojlarimizni to liq qondirish mumkin emas. Shunday ekan, iqtisodchilar jamiyat ixtiyorida mavjud cheklangan (taqchil) resurslardan optimal foydalangan holda chеksiz ehtiyojlаrni mаksimаl dаrаjаdа qоndirish ustidа bоsh qоtirishlаrigа to`g`ri kеlаdi. Buning uchun mаvjud rеsurslаrdаn оqilоnа vа sаmаrаli fоydаlаnish yo`llаrini izlаb tоpish zаrur bo`lаdi.