1 Инсон ҳуқуқлари концепциясининг ривожланиш босқичлари

Индивиднинг ҳуқуқ ва эркинликлари — унинг меъёрий ҳаёт фаолияти шар­тидир, у эркин фойдалана олиши мумкин бўлган маълум манфаат ва имконият­лар каталогидир. Унда бошқа инсонлар эркинликлари билан мувофиқлаштириш чоралари кўрсатилган.
Албатта, шахс ҳуқуқлари ўз ҳажми ва амалга ошириш усулларига кўра жуда кенгдир. Давлат шахс ҳуқуқларини ўзбошимчалик билан белгиламайди, у буни шахснинг табиий ҳуқуқлари ва ўша жамият иқтисодий тараққиёти даражаси­дан келиб чиқиб белгилайди.
Шахс ҳуқуқлари — қонун чиқарувчининг “туҳфаси” эмас, балки инсоннинг ҳаёт стандартини танлаши, муносиб ҳаёт билан таъминлашнинг реал имкония­тидир. Қонун чиқарувчи ўзбошимчалик билан ҳуқуқ ва эркинликлар ҳажмини “қисқартириши” мумкин эмас, улар табиий ҳуқуқлар нормалари ва тамойилла­ри ҳамда инсонларнинг ўзаро ижтимоий алоқалари шартлари билан боғлиқдир. Шахснинг қонунчиликда бириктирилган реал имкониятларини чеклашнинг чегарадан чиқиши, бундай ҳуқуқларнинг ўзбошимчалик билан чекланиши охир–оқибатда ижтимоий тизимнинг издан чиқишига олиб келади.
Ўз-ўзидан ҳеч қандай шахс бир вақтнинг ўзида барча субъектив ҳуқуқларини амалга ошириши мумкин эмас. Субъектив ҳуқуқ юридик мезон сифатида маълум белгилар мажмуи орқали очиб берилади, яъни: ижтимоий манфаатлардан фойда­ланиш имконияти; маълум ҳаракатларни амалга ошириш ва маълум ҳаракатларни амалга оширишни бошқалардан талаб қилиш ваколати; қонун билан белгилан­ган доирада фаолият эркинлиги ва бузилган ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун давлатга мурожаат этиш имконияти.
Инсон, жамиятда яшаб, бошқа одамлар билан мунтазам алоқада бўла туриб, жамиятга ва бошқа фуқароларга нисбатан мажбуриятларга эга бўлмаслиги мумкин эмас. Давлат ўз фуқаролари ҳуқуқларини таъминлаш мажбуриятини олар экан, ўз навбатида улардан ҳам юридик нормаларда белгиланган ҳуқуқий хатти–ҳаракатларни талаб этади. Шунинг учун ҳам давлат ўз талабларини индивиддан мажбуриятлар тизимида ифодалайди, уларни бажармаганлик учун юридик жавобгарлик чораларини ўрнатади. Бундан келиб чиқадики, мажбу­рият ҳам ҳуқуқ ва эркинликлар сингари ҳуқуқий лаёқатнинг муҳим ва зару­рий элементидир.