1 Инсон ҳуқуқлари концепциясининг ривожланиш босқичлари

Мажбурият — инсоннинг объектив зарурий, муҳим хатти–ҳаракати, ёки ҳаракатсизлигидир. Шу билан биргаликда айтиб ўтиш жоизки, бу каби объектив зарурат ҳар доим ҳам субъектив қабул қилинмайди ва бу норма талабларидан чиқишга олиб келади. Шунинг учун бурч — зарурий ва жоиз аҳлоқдир.
Шахс ҳуқуқий лаёқати унинг “эркинлик макони”ни белгилайди, жамият, давлат манфаатларига ва бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларидан фой­даланишларига тўғри келмайдиган, зид келадиган ҳуқуқлар чегарасини белги­лайди, чеклайди, ҳуқуқий таъқиқлар мезонини белгилайди. Бундай ҳуқуқий таъқиқлар Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактнинг инсоннинг ўз фикрларини оғзаки, ёзма, босма ёки бошқа усулда ифода этиш ҳуқуқини назарда тутувчи 19-моддасида кўрсатиб ўтилган. 19-модданинг 3-бандида айтиладики “ушбу ҳуқуқлардан фойдаланиш алоҳида мажбуриятлар ва алоҳида масъулият юклайди”. У, ўз навбатида қонун билан зарурий тарз­да белгиланган бир қанча таъқиқлар мавжудки, улар:
биринчидан, бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳурмат қилиш;
иккинчидан, давлат хавфсизлиги, жамоат тартиби ва аҳоли саломатлиги ва ахлоқ қоидаларини сақлаш мақсадида” тақиқлар қўйилиши мумкинлиги кўрсатиб ўтилган.
Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактда ноинсоний, ноахлоқий ҳаракатлар — урушни, миллий, ирқий ва диний нафратни тарғиб қилувчи, камситишга чорловчи, душманлик ёки зўрликни тарғиб қилувчи (20-мод­да) ҳаракатларни таъқиқлаш имкониятлари кўрилган. Худди шундай таъқиқлар Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясида ҳам мавжуддир. Иқтисодий, ижти­моий, маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактда ҳам истисно тарзида демо­кратик жамиятнинг умумий манфаатларига мувофиқлаштириш мақсадида ушбу ҳуқуқларга чеклов қўйишга рухсат этади (4–модда).
4Ўзбекистон Республикаси Конституциясида қуйидаги иқтисодий, ижти­моий ҳуқуқлар
Ўзбекистон Республикаси Конституциясида қуйидаги иқтисодий, ижти­моий ҳуқуқлар белгиланган:
• иқтисодий фаолият эркинлиги ҳуқуқи (53-модда);
• мулк ҳуқуқи (36-модда);
• меҳнат ва таътил ҳуқуқи (37-, 38-модда);
• ота-она ва болаларнинг бир бирига ғамхўрлик қилишга тенг ҳуқуқ ва бур­члари (64-, 66-модда);
• ижтимоий таъминот хуқуқи (39-модда);
• малакали тиббий хизмат олиш ҳуқуқи (40-модда);
• таълим олиш ҳуқуқи (41-одда).
Эгалик ҳуқуқи асосларига меҳнат фаолияти, шунингдек мулкни буюртма бўйича яратиш, ривожлантириш ва эгалик қилиш, давлат мулкини хусусий­лаштириш; мерос ва бошқа қонунга хилоф бўлмаган асослар киради.
Иқтисодий, ижтимоий, маданий ҳуқуқлар ўз ҳуқуқий ривожланишини Ўзбекистоннинг бир қатор зарур конунларда ўз ифодасини топган. Шулардан Фуқаролик кодекси, Меҳнат кодекси, Оила кодекси, Уй-жой кодекси, “Таълим тўғрисидаги”, “Пенсия таъминоти тўғрисидаги”, “Соғлиқни сақлаш тўғрисидаги”, “Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисидаги” қонунларини айтиш мумкин.