1. Inson rivojlanishi tarixining bosqichlari

Sharqiy dunyo uchun atrof-muhit sharoitlarining asosiy turlari: 1) keng dasht va tekisliklarga suvsiz platolar; 2) kata daryolar bilan kesilgan va sug`oriladigan pasttekisliklar; 3) dengizga bevosita tutashgan qirg`oq mamlakatlari; Ushbu uch turga yana ikkita muhim turni qo`shish kerak: tog`li hududlar va cho`l hududlari, ular tobora ko`proq arxeologik va tarixiy tadqiqotlar doirasiga kirmoqda. Birinchi turdagi geografik sharoitlarga Suriyani Mesopotamiya va Arabiston bilan bog`laydigan Suriya-Mesopotamiya cho`llari, O`rta Osiyo tog`li hududlari va platolari, Kichik Osiyo va Eron, Kasbiy dashti, O`rta Osiyo platosi, Din, shuningdek, Xitoyning ulkan tog`li hududlari va dashtlari kiradi. Ikkinchi turdagi geografik sharoitlarga ulkan daryolar cho`kindilari tomonidan yaratilgan qadimgi allyuvial vodiylar va pasttekisliklar kiradi: Nil vodiysi, Furot va Dajla vodiysi, uni yunonlar Mesopotamiya (Mesopotamiya yoki Mesopotamiya) deb atashgan, Shimoliy Hindistondagi Indus va Ganges vodiylari va nihoyat Yangtse Tszyan va Sariq daryolari. Xitoyda . Uchinchi turdagi geografik sharoitlar Nil deltasini, shuningdek, Furot va Dajla deltalarini o`z ichiga oladi, ular qadimgi voqtlarda Fors ko`rfaziga alohida kanallar orqali oqib kelgan, O`rta yer dengizi sohillari va Finikiya va nihoyat, Hindistonning janubi-g`arbiy qismida joylashgan unumdor Malabar sohillari. Qadimgi Sharq mamlakatlarida asta-sekin uchta asosiy sinf paydo bo`ldi: qullar va ular bilan bog`langan ishchilar sinfi, mayda ishlab chiqaruvchilar sinfi, va hukmdorlar sinfi ularga yer, sud va xizmat qiluvchi aristokratiya, armiya qo`mondonligi, ruhoniylar va qishloq xo`jaligining badavlat qatlamlari kirgan. Har bir sinf monolit va bir hil emas edi, lekin huquqiy va ichki holati, mulkiy boyliklari bilan ajralib turadigan bir necha qatlamlardan iborat edi. Masalan, qullar sinfida qonuniy

kuch elementlarini saqlab qolgan chet el qullari va qarzdor qullar mavjud edi: shuningdek, oilaning yosh a`zolarining otaga, uy egasiga nisbatan qullik holati mavjud edi. Kichik ishlab chiqaruvchilar sinfiga erkin va qaram dexqonlar, turli xil mulkka oid hunarmandlar kirgan. Qadimgi Sharq mamlakatlarida hukmron sinfning o`ziga xos xususiyati uning davlat apparati bilan chambarchas bog`liqligi edi. Uchta asosiy sinflarning mavjudligi qadimgi Sharq jamiyatlarida sinf va ijtimoiy munosabatlarning murakkabligini aniqladi. Klassik va ijtimoiy kurash, qullar, qaram ishchilar va erkin mayda ishlab chiqaruvchilar sinfining, asosan qishloq xo`jalik hamjamiyatining oddiy a`zolari bo`lgan nochor bo`limlar ishtirok etgan qo`zg`olonlar haqida ma`lumotlar saqlanib qoldi. Hukmron tabaqaning turli qatlamlari o`rtasida, ba`zida qirol boshchiligida harbiy va ruhoniylar aristokratiyasi, ruhoniylar va zodagonlar o`rtasida keskin to`qnashuvlarga aylanib ketgan tortishuvlar bo`lgan. Murakkab sinf va ijtimoiy tuzilma qadimgi Sharq jamiyatining ibtidoiy bilan taqqoslaganda yuqori darajada rivojlanganligidan dalolat beradi. Shu bilan birga qadimgi Sharq mamlakatlarining qadimgi Yunoniston va Qadimgi Rim siyosatiga nisbatan rivojlanish surati nisbatan pastligini takidlash kerak. Bu qadimgi Sharq iqtisodiyotining turg`un tabiatida Tovar iqtisodiyotining sust rivojlanganida muhandislik va texnologiyaning sekin takomillashganida va mehnatning taqsimlanishida namoyon bo`ldi. Quldorlik munosabatlari o`zlari qadimgi Yunoniston va Rimga xos bo`lgan chuqurlik va miqyosga ( qullarning kamligi, ko`plab sohalarda sust qatnashish, mehnat unumdorligining pastligi ) erisha olmagan. Qadimgi Sharqda ijtimoiy tuzilishning eng muxim xususiyati bu jamoalarning asosiy ijtimoiy va hududiy birliklarning mavjudligi. Har qanday qadimiy Sharq davlati bir necha shaharlardan tashqari ko`plab qishloq jamoalaridan iborat edi, ularning har biri o`z tashkilotiga ega edi va yopiq dunyo edi. Qadimgi Sharq jamoalari dastlab qabilalar jamoalariga qaytishgan, ammo ularning mazmuni tabiati