Toshkent tibbiyot akademiyasi

^{Toshkent tibbiyot akademiyasi.}

I - Ijtimoiy-gumanitar fanlar kafedrasi.

Iqtisodiyot nazariyasi fani

Mavzu: 3- Tovar ishlab chiqarish va pul

Mavzu: Tovar ishlab chiqarish va pul.

1. 
   Natural va tovar ishlab chiqarish ijtimoiy xo‘jalik shakllari
   ekanligi.
   
2. 
   Tovar va uning xossalari.
   
3. 
   Pulning vujudga kelishi, moxiyati va vazifalari.
   
4. 
   Qiymat qonuni va uning vazifalari.
   
5. 
   Pul muomalasi qonuni.
   
6. 
   O‘zbekiston milliy valyutasining joriy etilishi.
   

Adabiyotlar:

1. 
   Karimov I. A. O‘zbekiston iktisodiy isloxatlarni chuqurlashtirish
   yulida. T-1995 yil
   
2. 
   Karimov I. A. “Erishgan yutuqlarni mustaxkamlab, yangi marralar
   sari izchil xarakat kilishimiz lozim”. 10-fevral 2006-yil Vazirlar
   Maxkamasi yig‘ilishining ma'ruzasi. Gazeta «Xalq so‘zi» 11-fevral
   2006-yil
   
3. 
   Iqtisodiyot nazariyasi (Noiqtisodiy oliy o‘kuv yurtlari uchun)
   Umarov K. raxbarligida T. Universitet 2002-yil Sh-bob
   
4. 
   Sh. Shodmonov, R. Alimov, T. Jo‘raev “Iktisodiyot nazariyasi “ T-2002yil IV-bob
   
5. 
   N. Beknozov “Iqtisodiyot nazariyasi“Darslik T-2005. IV-bob
   
6. 
   Ulmasov Axmad Iktisodiyot nazarisi Darslik T-2006. IV-bob
   

I.Natural va tovar ishlab chiqarish ijtimoiy xo‘jalik shakllari ekanligi.

Ijtimoiy xo‘jalik — insoniyat jamiyat taraqqiyotining aloxida uzoq davrlari davomida ishlab chiqarish maqsadini ancha to‘liq ifodalab qoladigan, barqaror umumiy belgilariga ega bo‘lgan va rivojlanishida ma'lum bir qonuniyatlarga asoslangan xo‘jalik yuritishning barqaror turlaridir. Ijtimoiy xo‘jalikning ikki turi mavjud:

1. 
   Natural xo‘jaligi
   
2. 
   Tovar xo‘jaligi
   

Natural xo‘jalik umuminsoniy iktisodiyotning tarixan birinchi shakli bo‘lib xisoblanadi. Bu xo‘jalikda mexnat maxsulotlari ishlab chikaruvchining o‘z extiyojini kondirishga qaratilgan. Natural xo‘jalik sharoitida maxsulot ayirboshlanmaydi va ishlab chiqaruvchining o‘zi uchun xayotiy vositalarga aylanadi. Natural xo‘jalikning asosi bo‘lib dastlab yer xisoblangan. Keyinchalik esa uning yoniga xomaki sanoat (xunarmandchilik) qo‘shilgan. Natural xujalik bir necha tarqoq, bir xil tipdagi xo‘jaliklarning yig‘indisidan, yakka dexkon, oilalarni, davlat va jamoa xo‘jaliklaridan iborat bo‘lgan. Bu xo‘jaliklarda ishlab chikarish xom ashyolari olishdan boshlab, toki tayyor maxsulot iste'molgacha bo‘lgan mexnat jarayonini o‘z ichiga olgan. Natural xo‘jalik dastlab ibtidoiy jamoa tuzimi davrida, ya'ni dexqonchilik vujudga kelgan davrdan boshlangan. Natural xo‘jalik bozor iktisodiyotiga qadar ijtimoiy ishlab chiqarishning asosiy shakli bo‘lib kelgan. Natural xo‘jalikda dexkon yer egasiga qaram bo‘lgan. Dexqonlar dexqonchilik, chorvachilik maxsulotlarini yetishtirib,ularni qayta ishlab, tayyor maxsulot olganlar.

Xunarmandlar mexnat qurollari ishlab chiqarganlar va o‘z mexnat maxsulotlarini bir-birlariga natural formada ayirbosh qilganlar. Mulk egalari yerlarni, ishlab chikarish vositalarini dexqonlarga foydalanishga berganlar. Ulardan natural shaklda xaq olganlar.

Ishlab chiqaruvchilar xususiy mulk egalariga iqtisodiy jixatdan tobora qaram bo‘ulib qolganlar. Natural xo‘jalik sharoitida xar bir yirik mulkdorning o‘zini aloxida xo‘jaligi bo‘lgan.

Bunday sharoitda dexqonchilikni xunarmandchilik to‘ldirgan. Demak, natural xujalikda asosiy xo‘jalik tarmog‘i bo‘lib dexqonchilik xisoblangan. Xunarmandchilik esa unga qo‘shimcha tarzda rivojlangan.

Natural xo‘jalik barcha iqtisodiy jarayonlarni tor doira bilan cheklaydi. Ishchi kuchi va moddiy resurslar muayyan xo‘jalikka biriktirib qo‘yiladi. Natural xo‘jalik iqtisodiy o‘sish yo‘llarini xam to‘sib qo‘yadi. Natijada bu xo‘jalik maxsulotni tez ko‘paytirish imkonini bermaydi.

Ishlab chiqarish to‘la to‘kis qo‘l mexnatiga tayanib qoladi. Mexnat kurollari va ishlab chiqarish texnologiyasi asrlar osha o‘zgarmay qoladi. Mexnat unumdorligi deyarli o‘smaydi.

Ishlab chiqarishning kengayishi ikki omil xisobidan bo‘ladi:

1. 
   Oddiy mexnat sarfining ko‘payishi, ya'ni qo‘l mexnati sarfiga
   muvofiq maxsulot ortib boradi.
   
2. 
   Tabiiy omil, ya'ni tabiat in'om etgan resurslarni ko‘proq
   ishlatish, ularning yaxshisini qo‘llash orqali maxsulot
   ko‘paytiriladi.
   

Mexnat unumdorligining usishi chegaralanganligi sababli iktisodiy usish goyat sust bulib, asosan tabiiy omillar xisobidan yuz beradi.

Natural xujalik konservativ, eskilikka moyil bulib, yangilikni yarata olmaydi. Uning asrlar davomida saklanishi xam shunda.

Natural xo‘jalikka xos belgi bu iqtisodiy avtarizm, ya'ni o‘zini ta'minlab boshqalar bilan kamdan-kam aloqaga kirishishdir. Shu sababli u tashqi dunyo ta'siridan xoli bo‘ladi. Uning o‘zgarib boshqa ilg‘or xo‘jalikka aylanishi g‘oyat sust boradi (o‘zini o‘zi maxsulot bilan ta'minlash iste'mol sarf xarajatlarini tejaydi. Shu sababli natural xo‘jalikning ba'zi bir sarqitlari nisbatan rivojlangan iqtisodiyotda xam saqlanadi. Natural iste'mol xozirgi qishloqda xam mavjud. Dexqon xo‘jaligi tarmoqda o‘zi uchun, ishchi xizmat, dala-xovli yetishtirgan maxsulotlardir).

Natural ishlab chiqarishning ayrim nafli jixatlari qanchalik uzoq saqlanmasin, baribir uning urniga tovar ishlab chiqarish keladi. Konuniy ravishda natural ishlab chiqarish tovar ishlab chiqarishga aylanadi. Lekin bu jarayon uzoq davom etgan. Bozor iqtisodiyoti tabiatan natural xo‘jalikka emas, balki tovar ishlab chiqarishni taqozo etadi.

Natural xo‘jalik belgilari:

1. 
   Mexnat taqsimoti yetarlicha rivojlanmagan;
   
2. 
   Ishlab chiqarish berk xarakterga ega bo‘lib, ishlab
   chiqaruvchilarning o‘z extiyolarini qondirishga bo‘y sindirgan;
   
3. 
   Ishlab chiqarish bilan iste'mol o‘zaro mos kelib, bevosita xo‘jalik
   ichida bir-biri bilan bog‘langan;
   
4. 
   Mexnat tor doirada ijtimoiy xarakterga ega bo‘lgan;
   
5. 
   Ishchi kuchining xarakatchanligi cheklangan;
   

Natijada natural ishlab chiqarish iqtisodiy ravnaqni ta'minlay olmaganligidan uning o‘rniga tovar ishlab chiqarish keladi va maxsulotning natural shakli tovar shakli bilan o‘rin almashadi.

Tovar xo‘jadigi bozorda sotish uchun maxsulot ishlab chiqarishni bildiradi. Tovar xo‘jaligi natural xo‘jalikdan farqli o‘larok maxsulot

ishlab chiqaruvchilar bilan iste'mol qiluvchilarning bozor orqali, tovarlarni olib-sotish orqali aloqa qilishni taqozo etadi. Demak, tovar ishlab chiqarish deganda maxsulotni bozor uchun, ya'ni uni pul vositasida oldi-sotdi qilish uchun yaratilishi tushuntyrilishi kerak.

Tovar ishlab chiqarishning vujudga kelish sabablari quyidagilardan iborat:

Tovar ishlab chiqarish ob'ektiv tarzda ikki asosga tayanadi.

1. Mexnat taqsimoti - bunda mexnat turlari ixtisoslashadi. Ilgari bir necha xil maxsulot ishlab chiqaruvchilar keyinchalik maxsulotning ayrim turlavrini ishlab chikarishga (ixtisoslashadi) moslashadilar. Extiyojni qondirish uchun o‘z maxsulotini boshqa kerakli maxsulotga ayirboshlash zarur bo‘ladi.

Ayirboshlash uchun esa maxsulot bozorga chiqariladi va sotiladi. Mexnat taqsimoti mexnat unumdorligini oshiradi. Demak, ayirboshlash nafaqft zarur, balki foydali bo‘ladi.

2.Ishlab chiqaruvchilarning bir-biridan aloxidalashib, mustaqil faoliyat yuritishi. Bunda maxsulot ishlab chiqaruvchi mulkdor bo‘lishi zarur. U ishlab chiqarish omillari yoki yaratilgan maxsulotning egasi bo‘lishi kerak.

Mulkdorlar o‘rtasida tovar ayirboshlash yuz berganda mulk egasi manfaatlari ko‘zlanadi. Ishlab chiqarish rivojlanishi bilan ayrim maxsulot emas, barcha maxsulot ayirboshlash uchun yaratiladi, ya'ni bozor uchun tovar ishlab chiqarish umumiy xarakterga ega bo‘ladi.

Tovar xo‘jaligining belgilari:

1. 
   Ijtimoiy mexnat taqsimotining mavjud bo‘lishi;
   
2. 
   Ishlab chiqaruvchilarning mulk egasi sifatida bir-biridan
   aloxidalashuvi;
   
3. 
   Maxsulotlarning bozor uchun erkin ayirboshlash maqsadida ishlab
   chiqarilishi.
   

II. Tovar va uning xossalari.

Maxsulotni tovar shaklida ishlab chiqarish - bu ijtimoiy ishlab chiqarishning muayyan tuzilishi bo‘lib, bunda kishilar o‘rtasida iqtisodiy munosabatni bozor orqali, ularning mexnat maxsulotlarini oldi-sotdi qilish orqali namoyon bo‘ladi.

Tovar sotishdan maqsad uning o‘rniga boshqa tovarlarni sotib olish extiyojini qondirishdir. Bu shaxsiy extiyoj bo‘ladimi yoki ishlab chiqarish extiyoji bo‘ladimi, farqi yuq.

Ishlab chiqaruvchi ayni bir vakqda iste'molchi xam bo‘ladi. U bir tomondan sotuvchi bo‘lsa, boshka tomondan xaridordir. Kishilarning mexnati bozor orqali jami mexnatning bir qismi ekanini ifodalaydi.

Tovar nima? Tovar eng avvalo o‘z iste'moli uchun emas, balki boshqa maxsulotlarga bozorda pul vositasida ayirboshlash uchun yaratilgan mexnat maxsulidir.

Tovar ishlab chiqaruvchilar esa individual (yakka) ishlab chiqaruvchilar va ishlab chiqaruvchlar jamoasidan (korxona) iboratdir.

Xozirgi sharoitda tovar ishlab chiqaruvchilar: firma, kompaniya, zavod, fabrika, yakka tartibda ishlovchi fermer xo‘jaligi, dala xovli egasi, tomorqa xo‘jaligi egasi, kooperativlar, jamoa va davlat xo‘jaligi, jamoat tashkilotlari...

Ular bir-biri bilan bozor orqali aloqa qilishlari kerak. Ularning tovar ishlab chiqarib, daromad topishdan iborat maqsadlari bor, ular bir-biridan aloxidalashgan, xar birining o‘z manfaati mavjud.

Tovar ikki xossaga ega:

a) iste'mol qiymati

b) qiymat.

Tovarning iste'mol qiymati maxsulotlarning foydali tomonidan kishilarning biron bir iste'molini qondira olish qobiliyatidan iborat va xar qanday jamiyat boyligining moddiy mazmunini tashkil etadi.

Xar bir tovarning nafligi bor. Lekin u o‘zini yaratuvchisining extiyojlarini qondirmaydi, balki boshqa kishilarning extiyojlarini qondiradi. Uning nafligi o‘zgalar uchun, uning iste'mol qiymati ijtimoiy xisoblanadi.

Iste'mol qiymati tovarning boshqa tovarlarga ayirboshlash imkonini bergani uchun u o‘zining yaratuvchisini qiziqtiradi.

Tovarlarning almasha bilish xususiyati ularni almashuv qiymati deb ataladi.

Almashuv qiymati qiymatning namoyon bo‘luvchi shaklidir. Qiymatga asoslanib tovarlar xisoblanadi va bir-biriga ayirboshlanadi.

Tovar ishlab chikaruvchilar qo‘lida qiymat sifatida, sotib oluvchilar qo‘lidaligida esa iste'mol qiymati sifatida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun

xam tovar sotilmasa, u qiymat sifatida xam tan olinmagan bo‘ladi. Ushbu ziddiyat tovarlarning kerakligiga sifatli va arzon ishlab chiqarish orkali yechiladi.

Demak, maxsulot tovar bo‘lishi uchun ikki xususiyatga ega bo‘lishi kerak: iste'mol kiymatiga, ya'ni insonning biron-bir extiyojini qondirishi shart. Almashuv qiymatiga, ya'ni boshqa tovarga ma'lum miqdoriy nisbatda ayirboshlana olishi shart.

Bu tovar xususiyatlari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Tovar iste'mol qiymati tariqasida iste'molga, almashuv qiymati tariqasida sotishga ishlab chiqarilgan.

Tovar ijtimoiy xususiyatga ega. Shu sababli kishilar tovarlarni olish-sotish orqali iqtisodiy munosabatlarga kirishadilar, bozor orqali aloqa o‘rnatadilar.

Tovarda gavdalangan mexnat ikki yoqlama xarakterga ega. Birinchisi -aniq mexnat. Ikkinchisi - umuman insonning mexnati va aqliy energiyasining sarfi - abstrakt mexnat.

Aniq mexnat tovarning iste'mol qiymatini, abstrakt mexnat tovarning qiymatini yaratadi.

Tovar qiymat manbai mexnatdir. Qiymat tovar ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni bildiradi. Qiymat iqtisodiy kategoriyadir. Qiymat tarixiy kategoriya bo‘lib, tovar ishlab chiqarishning vujudga kelishi bilan bog‘liq. Tovar qiymatining miqdori individual ish vaqti bilan emas, balki ijtimoiy zaruriy ish vaqti bilan belgilanadi.

Ijtimoiy zaruriy ish vaqti jamiyat extiyojini qondirish uchun kerak bo‘lgan vaqtdir.

Ijtimoiy zarur ish vaqti bu - tovarlar aksariyat qismini yaratishga sarflangan vaqt bo‘lib, o‘rtacha texnika darajasi, mexnat malakasi va maxorati, shuningdek o‘rtacha mexnat intensivligi sharoitidagi sarfni bildiradi.

Qiymatga mexnat unumdorligini ta'siri, ya'ni unumdorlik oshsa qiymat kamayadi va aksincha.
III. Pulning vujudga kelishi.

Pulni tovar ayirboshlashning o‘zi yaratadi. Pul uzoq tarixiy rivojlanish maxsulidir. Tovar xo‘jaligining rivojlanishi tovar qiymatining ifodasi bo‘lishi pulni keltirib chiqaradi.

Dstlabki tovarlar pulsiz bir-biriga bevosita ayirboshlangan.

Almashuv xozirgi zamon shakliga yetib kelgunga qadar bir qancha bosqichlarni bosib o‘tadi. Qiymatning eng elementar shakli bo‘lib u bir tovar qiymatining boshqa tovarda gavdalanishidir.

Qiymatning oddiy shakli ayirboshlash endi vujudga keladigan vaqtga muvofiq keladi. Bu vaqtda u xali tasodifiy xarakterga ega bo‘lgan.

Misol: 10 metr mato = 2 qop g‘alla (nisbiy,ekvivalent)

Bunda tovar ekvivalent rolini g‘alla o‘ynagan.

Bu ayirboshlash dastlab tasodifiy bo‘lsa, keyinchalik esa mustaqil takrorlanib turgan. Maxsulotni ayirboshlash uchun ishlab chiqarganlar, keyin ortiqcha maxsulot paydo bo‘lgan, ular tasodifiy shaklda ayirboshlangan.

Bunga sabab, ayirboshlash ishlab chiqaruvchilar tasodifiy uchrashib qolgandagina yuz bergan. Ayirboshlash o‘ta sodda tusga ega bo‘lgan, ya'ni maxsulot ayirboshlanadimi yoki yo‘qmi - egasi uchun xech qanday iqtisodiy axamiyatga ega bo‘lmagan. Bunday ayirboshlash munosabatlarida qiymatning oddiy yoki tasodifiy shakli yuz beradi.

Tasodifiy ayirboshlash mexnat maxsulining tovarga aylanganligini ifodalaydi.

Mexnat taqsimoti va tovar ishlab chiqarishning o‘sishi almashinadigan tovarlar sonini ko‘paytiradi, qiymatning to‘la yoki kengaytirilgan shakli kelib chiqadi, almashish jamiyatda doimiy tus oladi.

Endi tovar qiymati bir necha tovarlarning qiymatlari bilan ifodalanishi mumkin bo‘ladi.

2 qo‘y = 2 qop g‘alla ; yoki 25 metr chit; yoki 3 boltaga kabi.

Qiymatning bunday shakli asosida tovar ayirboshlash orqali o‘sayotgan extiyojlarni qondirib bo‘lmaydi, chunki kerakli tovarlar topish uchun kup ovora bo‘linadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan ayirboshlanadigan maxsulotlar soni xam ortib boradi. Binobarin ayirboshlashda qiyinchilik ko‘payadi.

Asta sekin tovar orasidan xamma tovarlarga ayirboshlana oladigan va xamma tovarlar qiymatini o‘zida to‘la ifoda eta oladigan maxsus tovar ajralib chiqadi. Shunday tovar puldir.

Tovarlar dunyosidan chiqqan maxsus tovar qolgan barcha tovarlar uchun umumiy ekvivalentga aylanadi. Qiymatning kengaygan shakli asta sekin qiymatning ekvivalent (umumiy) shakliga aylanadi.

Xamma tovarlar o‘z qiymatlarini bir tovarda aks ettira boshlaydi.

8 qop g‘alla yoki

10 metr chit yoki = 1 qo‘y

1. 
   bolta yoki
   
2. 
   gr oltin
   

Bu yerda tovar-ekvivalent rolini bitta faqat bajargan - qo‘y. Endi barcha tovarlarning qiymati bir tovarda ifodalanadi.

Umimiy ekvivalent tovar xamma tovarlarga ayirboshlash xossasiga ega.

Xar xil xalklarda va tarixning turli boskichlarida ekvivalent vazifasini turli tovarlar bajargan.

Ishlab chiqarishning yanada taraqqiy etishi, tovar almashinuvining rivojlanib, savdo-sotiq ishlarining milliy doiradan chiqib ketishi, katta xalkaro bozorlarning paydo bo‘lishi yagona umumiy ekvivalent zaruratini keltirib chikargan.

Shu yo‘sinda qiymatning pul shakli kelib chikadi.

Xayotning o‘zi taqozo qilgan munosabatlar tufayli oddiy tovar ko‘rinishidagi umumiy ekvivalent o‘rniga pul shaklidagi ekvivalent maydonga keladi.

1 qop bug‘doy =

10 ta qo‘y =

10 kg choy = = 2 oltin

40 kg kartoshka =

0,5 tonna mosh =

Bunda oltin oddiy tovar emas, balki pul ko‘rinishini oladi. Pul shaklidagi qiymat quyidagilar bilan farqlanadi:

1. 
   umumiy ekvivalentni faqat bitta tovar (pul) bajaradi.
   
2. 
   Umumiy ekvivalentlik vazifasini bajaruvchi pul tor ichki
   bozordan chiqib, davlatlaraor, xatto xalqlararo miqyosga tarqaladi,
   kengrok xudud oladi.
   

Shunday qilib tovar ishlab chiqarishning uzoq vakt rivojlanishi natijasida pul vujudga keladi.

Pul nima?

Pul bu - shunday maxsus tovarki, u xamma boshqa tovarlar uchun umumiy ekvivalent vazifasini bajaradi.

Xamma boshka tovarlar singari pul xam xam qiymat, xam iste'mol qiymatiga ega. Bu ma'noda u boshqa oddiy tovarlardan farq qilmaydi.

Pulga xos muxim belgi uning aloxida tovarligidir. Pul shunday kuchga ega bo‘ladiki, u umumiy ijtimoiy qiymatga ega xamma tovarlarni xarid etish vositasi bo‘lib xizmat qiladi.

Pul tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonida kishilar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni ifoda etadi. Shu sababli, tovar-pul munosabatlari paydo bo‘ladi.

Pul rolini turli xalqlarda turli xil tovarlar o‘ynagan.

Nima uchun oltin pulga aylanadi?

1. 
   Oltinning qiymati yuqori, xajmi kichik.
   
2. 
   Oltinni bo‘laklarga bo‘linishidan qat'iy nazar sifati
   butunligicha qoladi.
   
3. 
   Savdo soxasidagi mayda muammolarni bajarish uchun oltinning
   katta qiymatli bo‘lagi mayda kismlarga - tangalarga bo‘lina oladi.
   
4. 
   Oltin yaxshi saqlanadi.
   
5. 
   Oltin olib yurishga qulay.
   

Ammo oltinning pulga aylanishi tabiiy xossasidan emas, balki tovar bo‘lishidan kelib chiqadi.

Xar bir mamlakatning pul birligi bo‘ladi. Xozir dollar, dinor, rubl, lira, rupiy, funt sterling, marka, so‘m, tanga. Pulning moxiyati: qiymat o‘lchovi, muomala vositasi, jamg‘arish, to‘lov vositasi, jaxon puli vositasida yaqqol nomoyon bo‘ladi.

"XX-asrning oxirida mamlakatlar birin-ketin oltin valyutaga, ya'ni mone-metal tizimiga o‘ta boshladilar. Bu xam Avstriyada 1893, Yaponiyada 1897, Rossiyada 1898, AQShda esa 1900 yilda sodir bo‘ldi. Angliyada oltin pul birligi XVII asrning oxirida, Germaniyada 1871-yilda, Gollandiyada 1877-yildan joriy etilgan edi.

O‘zbekiston xududida tarixan bundan xam oldinroq kumush va mis

tangalar muomalada bo‘lgan. Shayboniyxon Samarqandni zabt etgandan keyin, 1507-yilda pul isloxoti o‘tkazgan.

Bizgacha Shayboniyxon (1501-1510) va Abdullaxon zarb etgan tangalar yetib kelgan.

Buxoro markazlashtirilgan — 1695-1709 yillarda oltin tanga zarb qilish muntazam tus oladi.
IV. Qiymat konuni.

Qiymat deb maxsulot ishlab chiqarishga sarf etilgan mexnat miqdoiri tushiniladi. Mexnat sarflari jonli (ish kuchi sarflari) va buyumlashgan (ishlab chiqarish vositalari, xom ashyo va x.k.) turlarga ajratiladi.

Binobarin «tovarning qiymati» deganda uni ishlab chiqarishga ketgan xarajatlari tushiniladi. Ishlab chiqaruvchining xar doim xarakat qilishiga, yangiliklarga intilishiga, ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishga nima undaydi?

Bu savolga qiymat konuni javob beradi.

Qiymat qonuniga binoan tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash ularning qiymati asosida amalga oshiriladi.

Bu qiymatning miqdori ijtimoiy zaruriy mexnat sarflari bilan o‘lchanadi.

«Ijtimoiy» degan ibora avvalo shuni bildiradiki, tovar qiymatining miqdori u yoki bu ishlab chiqarishning o‘ziga aloxida qilgan mexnat sarflari bilan emas, ijtimoiy zaruriy mexnat sarflari bilan o‘lchanadi, ya'ni ijtimoiy zaruriy mexnat sarflari ishlab chiqarishning mavjud ijtimoiy normal sharoitda va shu jamiyatda mexnat maxoratining va intensivligining o‘rtacha darajasida, biron iste'mol qiymatini ishlab chiqarish uchun talab qilinadigan ish vaqti mexnat sarflaridir.

Agarda xususiy mexnat sarflari ijtimoiy mexnat sarflaridan kam bo‘lsa, ishlab chiqaruvchi qulay iqtisodiy mavqyega ega bo‘ladi va iqtisodiy jixatdan rivojlanib, mustaxkamlanib boradi.

Bozor iqtisodiyotining eng asosiy talabi ishlab chiqaruvchi kam mexnat sarflab, ko‘p va sifatli mol ishlab chiqargandagina, kishilarning talab va extiyojini to‘larok qondirgandagina foyda ko‘rib ishlashi mumkin.

Demak, qiymat qonuni ijtimoiy mexnatni xisobga olish va tartibga solish va vaqtni tejashni rag‘batlantirish vazifalarini bajaradi.

Qiymat qonunining amal qilishi oxir oqibat ishlab chiqaruvchilarning tabaqalashuviga olib keladi. Tabaqalashuvning kechishi faqat sarf-xarajatlardagina emas, shuningdek bozor talabini xisobga olishga, unga moslasha bilishga xam bog‘liqdir.

Shunga ko‘ra qiymat qonuni tovar ishlab chiqaruvchining mexnat unumdorligini o‘stirib borishga yoki boshqa bir tovar ishlab chiqarishga o‘tishga rag‘batlantiradi.

Demak, qiymat qonunining yana bir vazifasi - tovar ishlab chiqaruvchilarni tabaqalashtirishidir.

Bozordagi tovar baxosi asosida qiymat yotadi. Shunga ko‘ra qiymat qonuni baxolar qonuni sifatida ko‘rinadi. Lekin qiymat qonunining vazifasi baxo qiymat bilan teng bo‘lganda xam, farq qilganda xam amalga oshaveradi. Chunki, eng yuqori unumdorlikka erishgan tovar ishlab

chiqaruvchilar, bir muncha vaqt yuqori daromad olib turishlari mumkin. Lekin bu bilan ularning axvoli butunlay kafolatlangan deb bo‘lmaydi.

Agar ular texnik va tashkiliy yangiliklarni, ko‘prok samara beradigan ishlab chiqarish yo‘llarini muntazam qidirib topib, ishlab chiqarishga yo‘llab turmasalar, bir muncha vaqtdan keyin o‘z ustunliklaridan ajralib qolishlari mumkin.

Shunga ko‘ra, qiymat qonuni tovar ishlab chiqaruvchilarni mexnat sarfini kamaytirish yoki kamaytirmaslikni tanlay olish erkinligidan maxrum qiladi.

Ular doim itisodiy tazyiq ostida bo‘ladilar va doimo ish vaqtini tejash imkoniyatlarini axtarish bilan shug‘ullanishga majburdirlar.

Tarix tajribasi - qiymat qonuni yaratadigan rag‘batlar va tazyiq g‘oyat samarali ekanligini ko‘rsatadi.
V. Pul muomalasi konuni.

Pul muomalasi barqarorligiga pul muomalasi qonuni asosida erishiladi. Tovar muomalasini ta'minlash uchun zarur bo‘lgan pul miqdori quyidagilarga bog‘lik bo‘ladi:

a) muayyan davrda sotilishi lozim bo‘lgan tovarlar baxosining
summasiga; chunki tovarlar qancha ko‘p bo‘lsa, ularni sotish uchun pul
birligi shuncha ko‘p talab qilinadi.

b) xar bir pul birligi aylanish tezligiga ega, chunki ayni bir

pul summasi ko‘proq yoki ozroq miqdorlari ayirboshlashga xizmat qilishi
mumkin.

v) pulni to‘lov vositasi sifatida foydalanishga bog‘lik, chunki

ko‘pincha sotiladigan tovarlar nasiyaga sotiladi va sotish davomida boshqa
vaqtda ularning xaqi to‘lanadi, shunga yarasha pul birliklari miqdori
kamayadi.

Yuqorida zikr etilganlarni inobatga olgan xolda muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdorlarining ifodasi quyidagi tusga kiradi:

Pm = Tb - Xk + Xt - Kt

Ot

Bunda:

Pm — muayyan davrda muomala uchun zarur bo‘lgan pul birligining miqdori;

Tb - realizatsiya qilinishi lozim bo‘lgan tovarlar baxosining summasi;

Xk - sotish davridan boshqa davrda to‘lanadigan tovarlar baxosining summasi;

Xt - xaqini to‘lash muddati kelgan tovarlar baxosining summasi;

Kt - bir-birini qoplaydigan to‘lovlar summasi;

Ot - pul oboroti tezligi.

Pul birligining barkarorligi ishlab chiqarishning takrorlanib turishini, iqtisodiy o‘sishning bir me'yorda borishini bildiradi. Uning barqarorligini ta'minlash uchun eng avvalo bozorga yetarli miqdorda va sifatli tovarlar chiqarilishi kerak.
VI. Uzbekiston milliy valyutasining joriy etilishi.

Xar qanday mamlakatning mustaqillik belgilaridan biri o‘z milliy valyutasiga ega bo‘lishdir, biroq milliy valyutani chiqarish inqilobiy jarayon bo‘lib, xar tomonlama tayyorgarlik ko‘rilishi kerak.

Asosiysi - mamlakatda siyosiy va iqtisodiy barqarorlik bo‘lishi, iqtisodiy rivojlanish ta'minlanishi, ma'lum sarmoyaga ega bo‘lishdir.

O‘zbekistonda milliy valyutani muomalaga kiritish Markaziy Osiyodagi bosha mustaqil davlatlarga nisbatan biroz kechiktirildi. Biroq bu ishning g‘oyat murakkabligi, mas'uliyati nazarda tutilsa to‘g‘ri qilinganligini tushunish qiyin emas.

Milliy valyutaga o‘tish ma'lum tarixiy davrni o‘z ichiga olishini e'tiborda tutib, o‘tish davrida (1993-yil noyabrdan - 1994-yil iyulgacha) sum-kupon joriy etildi. Sum-kupon ma'lum ma'noda milliy pul birligiga o‘tilishi uchun tayyorgarlik vositasi bo‘ldi. Shuningdek, sum-kupon misolida milliy valyutani qadrsizlantirmaslikning ma'lum jixatlari sinovdan o‘tkazildi.

Mustaqil davlat sifatida O‘zbekistonning milliy valyutasi so‘mni 1994-yil iyul oyida muomalaga kiritish maqsad emas, albatta, bu obektiv zaruratdir.

Maqsad - muomalaga kiritilgan milliy pulimiz- so‘mning qadrsizlanishiga yo‘l qo‘ymaslik, uning xarid quvvatini mustaxkamlash; keyinchalik so‘mning konvertirlashuviga iqtisodiy zamin yaratish, xalqaro miqyosda o‘zbek pulining e'tirof etilishiga, xalqaro xisob kitoblar vositasiga aylantirishga erishishdan iborat. Milliy doirada amal qiluvchi, kadr qiymati shu mamlakat boyligi bilan ta'minlangan pul valyuta deyiladi.

Valyutalar bir-biriga ayirboshlanganda valyuta munosabati paydo bo‘ladi. Pulning pulga sotilish narxi valyuta kursi deyiladi.

Valyuta kursi ikki turga bo‘linishi mumkin.

1. 
   Qat'iy o‘zgarmaydigan kurs - valyutalar narxi barqaror turadi.
   
2. 
   Suzib yuruvchi kurs - valyutalar kursi o‘zgarib turadi, ammo ma'lum
   chegarada yuz beradi, ya'ni kurs cheksiz oshib yoki kamayib ketmaydi.
   

Xalkaro miqyosda o‘z kadriga va obro‘-e'tiboriga qarab valyutalar ikki guruxga bo‘linadi:

1. 
   Konvertirlangan valyuta — boshqa valyutalarga erkin almasha
   oladigan pul.
   
2. 
   Konvertirlanmagan valyuta - boshqa valyutalarga almashtarish uchun
   qabul qilinmaydigan pul.
   

1-gurux - AQSh dollar, Angliya funt sterling, Turkman marka, Yaponiya ien, Shvetsariya fronki, Fransiya franki - cheklangan kornvertirlanadi.

Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning sharti eng avval pulning ichki konvertabilligini ta'minlash milliy pulni xorijiy valyutaga mamlakat ichki bozorida erkin ayirboshlashni ta'mimnlashdir, so‘ngra pulni tashqi valyuta bozorida konvertirlash zarur bo‘ladi.

Shunday valyutaning yuzaga kelishi jaxon iktisodiyotiga ko‘shilishning muxim sharti xisoblanadi.

Konvertirlangan valyuta ishonchli ravishda eksport-import operatsiyalarini o‘tkazishni kafolatlaydi. Bu esa tovarlar va pul oqimini moslashtirib, bozorda muvozanat bo‘lishini ta'minlaydi.

Katalog: uum2 -> Majmua-ijtimoiy-fanlar-2015 -> Iqtisodiyot -> MA`RUZA%20MATNI
MA`RUZA%20MATNI -> Toshkent tibbiyot akademiyasi I- ijtimoiy- gumanitar fanlar kafedrasi Iqtisodiyot nazariyasi fani Mavzu: 6- bozor iqtisodiyotining mazmuni va asosiy belgilari. Bozor va uning tuzilishi. Mavzu
MA`RUZA%20MATNI -> Mavzu: Jaxon xo‘jaligi va uning evolyusiyasi. Jaxon bozori. Xalqaro valyuta va kredit munosabatlari
MA`RUZA%20MATNI -> Toshkent tibbiyot akademiyasi
Iqtisodiyot -> Toshkent tibbiyot akademiyasi I- ijtimoiy- gumanitar fanlar kafedrasi Iqtisodiyot nazariyasi fani Mavzu: 8- tadbirkorlik faoliyati Mavzu: Tadbirkorlik faoliyati. Tadbirkorlik sarf xarajatlari va foyda
Iqtisodiyot -> Mulkiy munosabatlar deganda nimani tushunasiz ?
MA`RUZA%20MATNI -> Toshkent tibbiyot akademiyasi Ijtimoiy- gumanitar fanlar kafedrasi
MA`RUZA%20MATNI -> Iqtisodiyot faoliyat va ishlab chiqarish. Iqtisodiy o‘sish va milliy boyish. Reja
MA`RUZA%20MATNI -> Toshkent tibbiyot akademiyasi I- ijtimoiy- gumanitar fanlar kafedrasi Iqtisodiyot nazariyasi fani Mavzu: 12- aholi daromadlari va turmush darajasi Mavzu: Axoli daromadi va turmush darajasi. Ish xaqi va mexnat munosabatlari