1. Geografik xaritalarning mazmuni va mohiyati Umumgeografik xaritalarning turlari va tasniflanishi Geografik xaritalarning turizmdagi ahamiyati

2. Umumgeografik xaritalarning turlari va tasniflanishi
Mazmuniga koʻra xaritalar umumgeografik va mavzuli (tematik) xaritalarga boʻlinadi. Umumgeografik xaritalar masshtabi boʻyicha — yirik masshtabli, oʻrta masshtabli va mayda masshtablilarga boʻlinadi. Lekin ular qaysi masshtabda tasvirlansa ham, ularning mazmunini tashkil etgan elementlarning asosiylari saklanib qoladi. Bular — suv obyektlari, relyef, tuproq va oʻsimlik qoplami, aholi yashaydigan joylar, aloqa yoʻllari va aloqa vositalari, davlatlar va ulardagi maʼmuriy chegaralar hamda ijtimoiy-iqtisodiy elementlar (sanoat, qishloq xoʻjaligi va b.)dir. Mavzuli xaritalar birorta mavzuga bagʻishlangan boʻladi. Mavzu toʻliq tasvirlanadi, lekin geografik asosini umumgeografik xaritalarning elementlari tashkil qiladi, yaʼni mavzuga mos qilib geografik asos yaratiladi. Mavzuli geografik xaritalar ikki sinfga — tabiiy geografik xaritalar va ijtimoiy-iqtisodiy geografik xaritalarga boʻlinadi. Tabiiy geografik xaritalarga geol., tektonika, geofizika, seysmologiya, yer osti suvlari (gidrogeologiya), geomorfologiya, iklim, gidrologiya, tuproq, oʻsimlik va hayvonot dunyosi, ekologiya va b. sohalarga bagʻishlangan xaritalar kiradi. Ijtimoiy-iqtisodiy xaritalarga aholi va demografiya, sanoat, q. x., transport, maishiy xizmat, atrof muhitni muhofaza qilish, siyosiymaʼmuriy xaritalar va h. k. kiradi. Geografik xaritalar tasvirlangan xududiga kura, dunyo, materik, okean, alohida mamlakatlar, regionlar, viloyat va tuman xaritalariga boʻlinadi. Vazifasiga koʻra, maxsus xaritalar (oʻquv, turistik, navigatsiya, loyiha va h. k.)ga ajratiladi. Mavzusi tor xaritalarga soha xaritalari (mas, iqlimning bir sohasiga bagʻishlangan xaritalar), iqlimga toʻla xarakteristika berilgan bulsa umumiy iklim xaritalari deyiladi. Xaritalarda tasvirlanayotgan mazmun koʻp maʼlumotli boʻlib, ular orasidagi oʻzaro bogʻliqlikni tasvirlab, ulardagi qonuniyatlarni ochib bersa kompleks xaritalar deb ataladi. Tabiatniing ayrim elementlari (mas, shamollar), muayyan joyning aholisi (mas, tugʻilish), iqtisodiyoti (mas, paxta hosildorligi) va madaniyati (mas, teatrlar), ularning xususiyatlari va alomatlari koʻrsatilsa analitik xaritalar deyiladi. Bir qancha sohalarni qoʻshib, koʻp mazmun bitta xaritada tasvirlansa sintetik xaritalar deyiladi. Geografik xaritalar ichida ijtimoiy-iqtisodiy xaritalar nisbatan keng rivojlanayotgan soha. Ushbu yoʻnalishning shakllanishi va rivojlanishi jamiyat taraqqiyotida ijtimoiy-iqtisodiy omillar rolining oshib borishi, iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarda hududiy farqlarning kuchayib borishi bilan bevosita bogʻliq. Dinamik ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarni, ularning hududiy farqlarini chuqur tahlil etish zarurati xaritagrafiya fanidan tadqiqotni kengaytirishni, yangi oʻziga xos obyektlarni va nisbatan murakkab jarayenlarni qoʻshishni talab etadi. Mas, qoʻshma korxonalar, aksionerlik jamiyatlari, fermer xoʻjaliklar, firmalar va b. Geografik xaritalar ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy obyektlarning joylanishi, ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va hodisalarga xos hududiy farqlarni aks ettiribgina qolmasdan, balki ularga xos hududiy kompleks qonuniyatlarini ham aniqlashga imkon beradi. Buning asosida ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlarni milliy va turli hududiy miqyoslarda bashoratlashtirish, rejalashtirish va boshqarishning mustahkam ilmiy-metodologik asoslarini tayyorlash mumkin. Shu nuqtayi nazardan yangi tipdagi xaritalar yaratishni davr taqozo qilmoqda (mas, bashorat qilish, baholash, rejalashtirish, loyihalash va b. xaritalar). Geografiya sohasi Yerning xususiyatlarini o'rganish uchun turli xil xaritalarga asoslangan. Ba'zi xaritalar juda keng tarqalgan, chunki bola ularni taniydi, boshqalari esa faqat maxsus yo'nalishdagi mutaxassislar tomonidan qo'llaniladi.⁴ Xaritalar nima? Sodda qilib aytganda, xaritalar Yer yuzasining rasmlari. Bosh hujjat xaritalarini er shakllari, milliy chegaralar, suv idoralari, shaharlarning joylashgan joylari va h. Geografik Axborot Tizimi sifatida ma'lum bo'lgan GISning ko'paytirilishi bilan anik xaritalar muhim ahamiyatga ega bo'lib, yanada qulayroq bo'ladi. Xuddi shunday, XXI asrning raqamli inqilobi ham mobil texnologiyalar paydo bo'lishi bilan qog'ozdan tortib elektron xaritalarga katta o'zgarishni ko'rsatdi. Quyida geograflar tomonidan qo'llaniladigan xaritalarning eng keng tarqalgan turlari ro'yxati, shuningdek ularning nima va har bir turdagi misollari keltirilgan. Siyosiy Xaritalar: Siyosiy xaritada tog'lar kabi topografik xususiyatlar ko'rsatilmagan. U faqat bir joyning davlat va milliy chegaralariga qaratilgan. Xaritaning tafsilotiga qarab, ular yirik va kichik shaharlarning joylashgan joylarini ham o'z ichiga oladi. Siyosiy xaritaning umumiy turi AQShning 50 ta davlatini va ularning chegaralarini Amerika Qo'shma Shtatlari xalqaro chegaralari bilan taqqoslaydi. Jismoniy xaritalar: Jismoniy xarita - bu joylarning bir xil landshaft xususiyatlari. Odatda tog'lar, daryolar va ko'l kabi narsalarni ko'rsatadilar. Suv tanalari har doim ko'k bilan ko'rsatilgan. Tog'lar va balandliklar o'zgarishi, odatda, turli xil ranglar va soyalar bilan namoyon bo'ladi. Odatda jismoniy xaritalarda yashil rang pastroq balandlikda, jigarrang yuqori balandliklarda namoyon bo'ladi. Havay xaritasi jismoniy xaritadir. Past balandlikdagi qirg'oqbo'yi hududlari quyuq yashilda, yuqori balandliklarda to'q sariqdan tortib to quyuqroq jigarranggacha o'tadi. Daryolar ko'k rangda ko'rsatilgan. Topografik Xaritalar: Topografik xaritalar jismoniy xaritaga o'xshash, chunki u turli xil jismoniy landshaft xususiyatlarini ko'rsatadi. Jismoniy xaritalardan farqli o'laroq, bu turdagi landshaftdagi o'zgarishlarni ko'rsatish uchun ranglar o'rniga kontur qatorlarini ishlatishi mumkin. Topografik xaritalarda kontur chiziqlari, odatda, balandliklar o'zgarishini ko'rsatish uchun muntazam ravishda intervalgacha (masalan, har bir chiziq 100 metrli (30 m) balandlikni o'zgartirishni bildiradi) va chiziqlar bir-biriga yaqin joyda er maydoni keskin. Iqtisodiy yoki Resurs Xaritalar: Iqtisodiy yoki resurs xaritasi xaritada aks ettirilgan narsalarga qarab, turli xil ramzlar yoki ranglarni qo'llash orqali hududdagi mavjud iqtisodiy faoliyat yoki tabiiy resurslarni aniq ko'rsatadi. Yo'l xaritalari: Yo'l haritasi eng keng tarqalgan xarita turlaridan biridir. Ushbu xaritalarda katta va kichik magistral yo'llar va yo'llar (batafsil ma'lumotlarga qarab), shuningdek, aeroportlar, shahar joylari va bog'lar, lagerlar va yodgorliklar kabi qiziqish joylari ko'rsatilgan. Yo'l xaritasida katta magistral yo'llar odatda qizil va boshqa yo'llardan kattaroqdir, kichik yo'llar esa engil rang va tor doirada. Masalan, Kaliforniyadagi yo'l xaritasi Davlatlararo magistral yo'llarini keng qizil yoki sariq chiziq bilan tasvirlaydi, davlat avtomagistrallari esa xuddi shu rangdagi tor doirada ko'rsatiladi. Tafsilot darajasiga qarab, xarita shuningdek, shahar yo'llarini, yirik shahar arteriyalarini va qishloq yo'nalishlarini ham ko'rsatishi mumkin. Ular odatda kulrang yoki oq ranglarda tasvirlanadi. Aniq xaritalar: Mavzuga oid xarita - muayyan mavzu yoki maxsus mavzudagi mavzuga qaratilgan xaritadir. Ular yuqorida qayd etilgan umumiy ma'lumot xaritalaridan farqli o'laroq, ular daryolar, shaharlar, siyosiy bo'linmalar, balandliklar va avtomobil yo'llari kabi tabiiy xususiyatlarni ko'rmaydilar. Agar ushbu ma'lumotlar anik xaritada bo'lsa, ular fon ma'lumotlari bo'lib, xarita mavzuini yaxshilash uchun mos yozuvlar nuqtalari sifatida ishlatiladi. 2011 va 2016 yillar orasida aholining o'zgarishini ko'rsatadigan ushbu Kanada xaritasi anik xaritaning yaxshi namunasidir. Vankuver shahri Kanada aholisining soni bo'yicha hududlarga bo'linadi. Aholining o'zgarishi yashil (o'sish) dan qizil (yo'qotish) dan tortib to foizgacha o'zgaruvchan ranglar bilan ifodalanadi. Garchi ma'lum bo'lgan dastlabki xaritalar osmonga tegishli bo'lsa-da, hududning geografik xaritalari juda uzoq an'analarga ega va qadimgi davrlardan beri mavjud. "Xarita" so'zi o'rta asr lotin tilidan olingan Mappa mundi, unda xarita salfetka yoki mato degani va mundi dunyo. Shunday qilib, "xarita" dunyo sirtining ikki o'lchovli ko'rinishini anglatadigan qisqartirilgan atama bo'ldi. Yo'l xaritalari ehtimol bugungi kunda eng ko'p ishlatiladigan xaritalar bo'lib, ular navigatsion xaritalarning kichik qismini tashkil etadi aviatsiya va dengiz xaritalari, temir yo'l tarmog'i xaritalari va piyoda yurish va velosiped xaritalari. Miqdor jihatidan eng ko'p chizilgan xarita varaqlari, ehtimol mahalliy so'rovnomalar tomonidan tuzilgan munitsipalitetlar, kommunal xizmatlar, soliq hisobotchilari, favqulodda vaziyatlar xizmatlarini etkazib beruvchilar va boshqa mahalliy idoralar. Kabi ko'plab milliy geodeziya loyihalari harbiylar tomonidan amalga oshirilgan Inglizlar Ordnance tadqiqot: har tomonlama batafsil ishi bilan xalqaro miqyosda mashhur bo'lgan fuqarolik hukumat agentligi. Joylashuv ma'lumotidan tashqari, tasvirlash uchun xaritalardan ham foydalanish mumkin kontur chiziqlari ning doimiy qiymatlarini ko'rsatuvchi balandlik, harorat, yog'ingarchilik, va boshqalar. 20-asrning so'nggi choragidan boshlab kartograf kompyuter bo'lgan. Kartografiyaning ko'p qismi, ayniqsa ma'lumotlar yig'ishda tadqiqot darajasi, tomonidan kiritildi Geografik axborot tizimlari (GIS). Xaritalarning funktsional imkoniyatlari mavjud bo'lgan geografik xaritalarga fazoviy joylashtirilgan o'zgaruvchilarning ustma-ust joylashishini soddalashtirish texnologiyasi bilan ancha rivojlandi. Yog'ingarchilik darajasi, yovvoyi tabiatning tarqalishi yoki demografik ma'lumotlar kabi mahalliy ma'lumotlarning xaritaga kiritilganligi yanada samarali tahlil qilish va qarorlarni yaxshiroq qabul qilish imkonini beradi. Elektrongacha bo'lgan davrda ustma-ust joylashish ma'lumotlar keltirildi Doktor Jon Snoud avj olgan joyni aniqlash uchun vabo. Bugungi kunda u butun dunyo bo'ylab yovvoyi tabiatni muhofaza qilish va harbiy xizmatchilar kabi turli xil insonparvarlik agentliklari tomonidan qo'llaniladi. Xristofor Kolumb (1451-1506). Hindistonga boradigan dengiz yo‘lini izlab Markaziy va Shimoliy Amerikani kashf qilgan, geografik kashfiyot lar borasida ham, xato xulosalarga kelishda ham, uning hayoti qirralarini tadqiq qilingan va qilinayotgan asarlar soni bo‘yicha ham mashhurlikda Xrisofor Kolumbga teng keladiganlar juda kam. U 1492-1493 yilda Amerikaga birinchi ekspeditsiya, 1493-1496 yillarda ikkinchi ekspeditsiya, 1498-1500 yillarda uchinchi ekspeditsiya va 1502-1504 yillarda to‘rtinchi ekspeditsiyani tashkil qilgan. Vasko Da Gama (1469-1524). Hindiston qadim zamonlardan beri Yevropa lik olim va sayyohlarning tinchini buzgan davlat edi. Bu g‘aroyib davlatga quruqlikdan boradigan yo‘llar kashf qilingan bo‘lsada Yevropaliklar uchun bu yo‘llar juda xatarli bo‘lgan. Shuninguchun ham15 asrda Yevropalik sayyohlar Hindistonga dengiz bilan borish yo‘llarini izlay boshladi. Bu muammoni Portugaliyalik Vasko Da Gama hal qildi va insoniyatning buyuk kashfiyotchila ri ro‘yxatidan joy oldi. Amerigo Vespuchchi (1454-1512). Amerikaning yaxlit qit’a ekanligi haqida birinchi bo‘lib xabar bergan, Markaziy Amerika va Janubiy Amerika qirg‘oqlariga 1499-1500 yillarda birinchi, 1501-1502 yillarda ikkinchi va 1503-1504 yillarda uchinchi ekspeditsiyani tashkil qilgan va bu sayohatlari tufayli nomining abadiy unutilmasligiga erishgan mashhur tadqiqotchi-geograf. Shu o‘rinda afsuslanarli shu holatni qayd etishimiz kerakki, insoniyat taraqqiyotini butunlay yangi yo‘nalishlarga solib yuborgan Buyuk geografik kashfiyotlar davrida tuzatib bo‘lmas tarixiy xaqsizlikga Xristofor Kolumb va vatandoshimiz Abdurazzoq Samarqandiy uchradi. Yuqorida qayd qilganimizdek, vatandoshimiz A.Nikitindan 25 yil oldin, Vasko Da Gamadan 56 yil oldin Arabiston yarim oroliga etib borib Hindistonga dengiz va okean orqali birinchi yo‘lni ochgan edi. O’sha davrlarda A.Nikitin ham, Vasko Da Gama ham Hindistonga dengiz yo‘li bilan borishda Abdurazzoq Samarqandiyning asarlaridan foydalangan liklarini yozishgan. Ularning xabarlariga o‘sha davr tarixchilari ham tadqi qotchilari ham albatda e’tibor berishliklari lozim edi. Fernando Magellan (1480-1521). Buyuk geografik kashfiyotlar tarixi ga portugaliyalik mashhur sayyoh Fernando Magellan Erning sharsimon ekanligini tasdiqlagan va sayyoramiz atrofi bo‘ylab birinchi aylanma dengiz sayohatini amalga oshirgan kishi sifatida kiritilgan. Ta’kidlash kerakki, Magellan sayohatning muvaffaqiyatli tugashiga ishonmagan ( balki, u o‘zining fojiali o‘limini sezgandir). Ammo sayohat muvaffaqiyatli yakunlandi. Ushbu sayohatdan vataniga qaytish nasib etmagan bo‘lsada Magellan o‘limi oldidan o‘z maqsadiga erishganligini aytgan (Filippin orollaridagi qabilalar boshliqlarining janjallariga aralashib qolgan Magellan 1521 yilning 21 aprelida Lapu-Lapu qabilasining sardori tomonidan o‘ldirilgan). Villem Barens (1550-1597). 15-16 asrlardagi buyuk geografik kash fiyotlar mustamlakachilik bosqichining boshlanishiga, YYevropa mamlakatlari o‘rtasida yangi erlar uchun raqobat va kurashga sabab bo‘ldi. Natijada Xitoy va Hindistonga borishning Shimoliy dengiz yo‘lini topish g‘oyalari o‘sha vaqt dengiz sayyohlari o‘rtasida go‘yoki o‘ziga xos musobaqaga aylanib ketdi. Lekin, Shimoliy dengizning yil davomida muz bilan qoplanishi va o‘sha vaqtdagi kemalarning muzlar siquviga bardash beraolmasliklarini tajribali dengizchi lar juda yaxshi bilar edi.Lekin V. Barens bu xatarli sayohatni amlga oshirishga jur’at etdi. U1594 yilda shimolga birinchi ekspeditsiyani tashkil qildi. Bu sayohatda u 77 daraja shimoliy kengliklargacha suzib bordi va orqaga qaytishga majbur bo‘ldi. V.Barens 1595 yilda ikkinchi ekspeditsiyani tashkil qidi. Bu ekspedi siya ham muvaffaqiyatsiz bo‘ldi. V.Barens uchinchi ekspeditsiyani Golland hukumatining topshirig‘i bilan 1596 yilda tashkil qildi va shimolning 80 daraja shimoliy kenglik larigacha bo‘lgan barcha erlar va orollarni, muzliklarni xaritaga tushirdi. Sayohatda V.Barens va uning ko‘plab dengizchilari halok bo‘lishdi. Jasur sayohatchining nomi abadiylashtirildi-ilgarigi Murman dengizi Barens dengizi nomini oldi. Xuddi shunday nom shimoldagi bir qancha orollarga ham qo‘yildi. Semyon Dejnyov (1605-1673). Semyon Ivanovich Dejnyov-taniqli rus dengizchi-sayyohi. U daniyalik rus sayyohi Vitus Beringdan 80 yil oldin Osiyo va Amerikani ajratib turuvchi Bering bo‘g‘izidan birinchi bo‘lib o‘tgan. Osiyo va Amerikaning birlashgan va birlashmaganligi o‘sha zamonlarda aniq emasdi. Jasur sayyoh S. Dejnyov bu yo‘nalishda shimolga ko‘plab ekspeditsiyalar tashkil qildi va nihoyat 1648 yilgi ekspeditsiyada U Osiyo va Amerikaning alohida-alohida kontinent ekanligini hal qildi. Uning ekspeditsiya hisobotida “eskimoslar yashaydigan orollar yonidan dengiz-okean orqali o‘tdim va katta erning (Osiyoning) qirg‘oqlari hech qaerda “YAngi er” (Amerika) bilan tutashmagan”. Tarixda birinchi marta ushbu bo‘g‘izdan suzib o‘tgan va kashf qilgan S. Dejnyov muhim geografik masalani hal qildi. U mazkur sayohati natijasi da Amerikaning mustaqil kontinent ekani va Yevropadan Xitoyga Shimoliy dengiz yo‘li orqali borish mumkinligini isbotladi. Ammo jasur sayyohning hisobotlari Yakutskda qolib ketgan va keng jamoatchilik ham ilm ahli ham buyuk kashfiyotni o‘z vaqtida bilmagan. Ammo hozirgacha ko‘plab tadqiqotchilar Yakutiyaliklarni ilmsizlikda va S.Dejnyovga nisbatan xiyonotkorlikda ayblaydilar. Yevropa davlatlarida ushbu kashfiyot haqida ma’lumotlarning bo‘lmagan ligi sababli, Amerika va Osiyo o‘rtasidagi bo‘g‘izning kashfiyotchisi degan nom Vitus Beringa nasib etdi va ushbu bo‘g‘izga uning nomi berildi. Kech bo‘lsada Rossiya hukumati V.Bering nomini abadiylashtirdi. Sayyoh xotirasiga hurmat tariqasida Shimoliy muz okeanidagi orol, yarim orol, qo‘ltiq va Yoqutiston dagi qishloq uning nomi bilan atalgan. Sayyohning vatani Velikiy Ustyugda va Rossiya shon-sharaf bog‘ida unga haykal o‘rnatilgan. Vitus Bering.Vitus Ioanassen Bering-mashhur rus dengizchi sayyohi, rus flotining komandiri, asli kelib chiqishi daniyalik. V.Bering 1725-1730 va1732-1742 yillarda rus floti tomonidan amalga oshirilgan birinchi va ikkinchi Kamchatka ekspeditsiyalariga boshchilik qildi. V.Bering birinchi ekspeditsiyada ko‘plab orollar va bo‘g‘izlarni erlarni kashf qildi va Amerika bilan Osiyoning o‘rtasidagi bo‘g‘izdan o‘tgan, lekin quyuq tuman bo‘lgan ligidan Amerika qirg‘oqlarini ko‘rmagan. Ikkinchi ekspeditsiyada-1741yilning 17 iyulida dengizchilar 58 darajali shimoliy kenglikdan yuqoriroqda baland tog‘ tizmasini ko‘rdilar. Bu Shimoliy Amerika edi. V.Bering bu erda 7 ta orol,bitta yarim orol va Aleut tog‘larini kashf etdi va xaritaga tushirdi. V. Bering 1741 yilning 4 noyabrida keyincha lik o‘zining nomi bilan nomlanadigan orolga etib keldi. Ekspeditsiyada oziq-ovqat tugagan, kuchli sovuq natijasida dengizchilar kasallikga chalina boshladi. Xuddi shu erda V.Bering va ko‘plab dengizchilar halok bo‘lishdi. Qolgan 46 dengizchi muzlab qolgan kemadan qayiq yasab, elkan siz faqat eshkaklar yordamida uzoq suzib, 1742 yilning avgustida Petropav lovsk shahriga etib kelishdi.Vitus Beringning olib borgan tadqiqotlarining naqadar to‘g‘riligini birinchi bo‘lib ingliz sayyohi Jeyms Kuk e’tirof etdi va Amerika bilan Osiyo o‘rtasidagi bo‘g‘izni Bering bo‘g‘izi deb nomlashni taklif etdi. Jasur dengizchi sayyoh nomiga ko‘plab orollar, daryolar qo‘yildi. Tinch okeanidagi sayyoh vafot etgan Bering orolida uning haykali o‘rnatilgan. Jeyms Kuk (1728-1779). Jeyms Kuk mashqur ingliz dengizchi-sayyohi va kartografi, ko‘plab yangi orollari kashf etgan, Er shari bo‘ylab uchta aylanma sayohatga boshchilik qilgan, qit’alarning qirg‘oqlarini va dengiz, okeanlarni tadqiq qilgan, birinchi bo‘lib Avstraliya qirg‘oqlarini xaritaga tushirgan, aysberglarga birinchi bo‘lib ta’rif bergan, dunyoning ko‘plab davlatlarining xalqaro mukofotlarini olgan mashhur sayyoh. Dunyoda o‘tmishda ham, hozirgi davrlarda ham mashhur bo‘lgan va hayoti dahshatli darajada fojia bilan tugagan jasur inson. Jeyms Kukning o‘sha vaqtdagi mashhur “Indevor” kemasi 1799 yilning yanvar oyida o‘zi kashf qilgan Gavayi oroli qirg‘oqlarida langar tashladi. Mahalliy–aborigenlar-kanniballarligini (odamxo‘rlar) Jeyms Kuk yaxshi bilardi. Hatto u oldingi sayohatlarida bularni qo‘y go‘shtiga o‘rgatish uchun Angliyadan ko‘plab tirik qo‘ylar ham olib kelgandi.Aborigenlar Kukni o‘z xudolaridek kutib oldi. O’z navbatida Kuk ham ularning kemani tomosho qilishiga ruxsat berdi. Bunga Gavayiliklarni yaxshi biladigan tajribali dengizchilar qarshi chiqishdi. Lekin Kuk aytganini qildi va dahshatli xatoga yo‘l qo‘ydi. Mahalliy aborigenlar kemadagi ko‘plab narsalarni muqaddas bilib o‘g‘irlay boshladi, hatto kemaning muhim qismlarini sindirib uni ishdan chiqargan. Buning natijasida mahalliy aholi bilan dengizchlar o‘rtasida to‘qnashuvlar kelib chiqdi. Kemaning o‘g‘irlab ketilgan qismlarini qaytarib olish maqsadida mahalliy aholining sardori Kalaniopuni garovga olindi. Sardorini qutqarish uchun aborigenlar kemani o‘rab hujum qildilar. Ana shunday to‘qnashuvlarda birida 1779 yilning 14 fevralida Jeyms Kuk orqasidan nayza sanchib o‘ldirildi. Ekspeditsiya a’zolari Kuk jasadining kannibal aborigenlardan ortgan qoldiqlarini oradan ancha kun o‘tib, ya’ni 22 fevralda dengizga dafn etdilar. Jeyms Kuk butun hayoti davomida “intilish va maqsadga erishish” degan shiorga qat’iy amal qilib yashagan. Uning xotirasi 20 dan ortiq geografik ob’ektlarda abadiylashtirilgan. Gavayililiklar hozirgacha o‘tmishdoshlari ning mudhish jinoyati uchun Jeyms Kuk avlodlaridan va butun insoniyatdan kechirim so‘rab kelmoqda. "Siyosiy xarita" atamasi odatda ikkita ma'noni anglatadi - tor va keng ma'noda. Tor ma'noda, bu zamonaviy chegaralar va ularga tegishli hududlarni ko'rsatadigan kartografik nashrdir. Keng ma’noda dunyoning siyosiy xaritasi faqat kartografik asosda tuzilgan davlat chegaralari emas. Unda siyosiy tizimlar va davlatlarning shakllanish tarixi, zamonaviy dunyoda davlatlarning o'zaro bog'liqligi, mintaqalar va mamlakatlarning siyosiy tuzilishidagi o'ziga xosligi, mamlakatlarning joylashuvining ularning siyosiy tuzilishiga ta'siri haqida ma'lumotlar mavjud. iqtisodiy rivojlanish. Shu bilan birga, dunyoning siyosiy xaritasi tarixiy kategoriyadir, chunki u turli tarixiy voqealar natijasida sodir bo'lgan davlatlarning siyosiy tuzilishi va chegaralaridagi barcha o'zgarishlarni aks ettiradi. Siyosiy xaritadagi o'zgarishlar quyidagilar bo'lishi mumkin: yerlarni qo'shib olish, hududiy yo'qotishlar yoki bosib olishlar, er uchastkalarini berish yoki almashish, erlarni dengizdan "qaytib olish" natijasida mamlakat chegaralarining konturlari o'zgargan taqdirda miqdoriy jihatdan; davlatlar; sifat jihatidan, siyosiy tuzilma yoki xalqaro munosabatlarning tabiatidagi o'zgarishlar haqida gap ketganda, masalan, tarixiy tuzilmalarning o'zgarishi, mamlakatning suverenitetini qo'lga kiritishi, xalqaro ittifoqlarning shakllanishi, boshqaruv shakllarining o'zgarishi, xalqaro keskinlik o'choqlarining paydo bo'lishi yoki yo'qolishi.Siyosat o'z rivojlanishida bir qancha tarixiy davrlarni bosib o'tdi: Qadimgi davr(eramizning 5-asrigacha), birinchi davlatlarning rivojlanishi va qulashi bilan tavsiflanadi: Qadimgi, Karfagen, Qadimgi, Qadimgi Rim. O'rta asrlar davri(V-XV asrlar), fermalar va hududlarning yakkalanishini, feodal davlatlarning hududiy bosqinchilikka intilishlarini bartaraf etish bilan tavsiflanadi, shu sababli erning katta qismi Kiev Rusi, Vizantiya, Moskva, Muqaddas Rossiya davlatlari o'rtasida bo'linadi. Rim imperiyasi, Angliya. Yangi davr(XV-XVI asrlar), Evropa mustamlaka ekspansiyasining boshlanishi bilan tavsiflanadi. Eng yangi davr(XX asr boshidan), Birinchi jahon urushining tugashi bilan tavsiflangan va XX asr boshlarida dunyoning qayta bo'linishi deyarli yakunlangan. Raqamli kartani tasovvur qilish uchun, oldin quyidagi iboralar bilan tanishish kerak: Raqamli karta - bu vektor yoki rastr shaklidagi umumgeografik yoki mavzuli kartani ma’lum formatda yozilgan, uni saqlash, taxrir qilish va qayta ishlashni ta’minlovchi raqamli karta ko‘rinishidir (GIS ta’limining taxsil olish standartlari). Er yuzining raqamli modeli – er yuzasi ob’ektlarining va ular orasidagi munosabatlarning raqamli tarzdagi mantiqiy – matematik ifodasi (GOST 28441-90 Raqamli kartografiya. Ibora va ta’riflar). Elektron karta (ingl. – electronic map) – bu kartografik tasvirning kompyuter displeyi yoki monitorida ifodalangan raqamli kartalari yoki GISning ma’lumotlari bazasi asosida yoki elektron shaklda ifodalangan raqamli ma’lumotlar bilan birga ularni dasturiy vositalar ko‘rinishidagi kartografik asaridir. Har qanday holda ham elektron karta - bu kompyuterli muhitda qabul qilingan proeksiyalar, shartli belgilar tizimidagi, etarli darajada aniqlangan va qoidalarga rioya qilgan holda jihozlangan raqamli kartasidir. Bunday turkum kartografik asarlarni ekranli kartalar desa ham bo‘ladi. Haqiqiy GISlarda raqamli modellar haqidagi mavzular yoki masalalar ko‘rilayotganda biz xayolan o‘tkazilgan chiziq yoki nuqtalar bilan emas, balki joydagi ob’ektlarning juda murakkab o‘zaro bog‘liqligi bilan ish yuritamiz. Raqamli karta ma’lumotlariga quyidagilar kiradi: - geometrik (o‘lchamli) ma’lumotlar; - ob’ekt bilan uni ifodalovchi atributiv belgilar; - ob’ektlararo bog‘liqlikni tushuntiruvchi iboralar (nogeometrik - topologik tasniflar). Raqamli karta – bu ma’lum ma’noda o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ma’lumotlarning tartibga tushgan to‘plami bo‘lib, er yuzining qabul qilingan koordinatalar tizimidagi raqamli modelini ifodalaydi. Joy ob’ektlarining hamma zarurli komponentlarini ifodalovchi axborotni talqin qilish, metrik va semantik ma’lumotlar to‘plami raqamli karta sifatida qabul qilinishi uchun ular qator talablarga javob berishi kerak. Hozirgi paytda hatto Rossiyada ham yer kadastri raqamli kartasining sifatiga talablar qo‘yadigan hech qanday standartlar yo‘q. Roskartografiyada tarmoq standartida OST 68-34-98 ―Raqamli topografik kartalar. Raqamli topografik kartalar sifatiga talablarǁ bor. Unda 1:10000 va undan mayda masshtabli dastlabki kartografik materiallar asosida yaratiladigan raqamli kartalarga qo‘yiladigan asosiy talablar keltirilgan. Mazkur standartda topografik kartalar sifatiga, ya’ni raqamli kartaning to‘liqligi; raqamli kartaning aniqligi; ob’ektlar va tavsifnomaning to‘g‘riligi; raqamli karta va unda keltirilgan ob’ektlarni kartografik tuzilishi mantiqan to‘g‘ri tanlangan bo‘lishi kabi asosiy talablar berilgan. Ushbu ko‘rsatgichlarga birinchi navbatda kelishi zarur bo‘lgan yana bir ko‘rsatkichni - raqamli kartada mavjud bo‘lgan, ma’lumotlarning metrik komponentini tashkil etadigan, vektor ma’lumotlarning topologik jihatdan mos
kelishligini qo‘shib qo‘yish kerak. Topologik jihatdan moslik – bu vektor ma’lumotlarning topologik xossalariga qo‘yilgan barcha talablarni qanoatlantirishidir. Topologik moslikning talablari raqamli karta tuzish uchun foydalanilgan ma’lumotlar turkumiga bog‘liq ravishda o‘zgarishi mumkin, ammo barcha holatlarda ular aniq ifodalangan bo‘lishi shart. Barcha vektorli raqamli kartalar uchun qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan vektorli
ma’lumotlarning topologik mosligiga quyidagi umumiy talablarni belgilash mumkin: - maydonli ob’ektlar chegaralari yopilgan bo‘lishi kerak, ya’ni konturning
dastlabki nuqtasi koordinatalari oxirgi nuqta koordinatalari bilan bir xil bo‘lishi
kerak;
- chiziqli ob’ektlarning uzilishiga yo‘l qo‘yilishi mumkin emas;
Agar ma’lumotlarni topologik vektorli modeli ishlatilayotgan bo‘lsa, yana
yuqoridagi talablarga quyidagilarni qo‘shish lozim:
- konturli ob’ektlar chegarasi sifatida ishlatiladigan chiziqlar kesishish joyida
tugunlar hosil bo‘lishi, chiziqlar esa alohida konturli elementlariga bo‘lingan bo‘lishi kerak;
- berk chiziqli poligonning chegarasi hisoblanmaydigan har bir chiziqning
boshlang‘ich va oxirgi nuqtalari boshqa chiziqlar nuqtalari bilan tutashishi va
tutashgan joylarda tugunlar hosil qilishi, ya’ni har bir chiziqlarning oxirgi nuqtasi
boshqa chiziqlarning biror nuqtasi bilan ulanishi va ayniqsa, ikkinchi qator parallel
chiziqlari bo‘lmasligi kerak.
Raqamli kartaning to‘liqligi quyidagi ko‘rsatgichlar bilan belgilanadi: raqamli
kartaning pasportini bo‘lishi; uni to‘ldirishni to‘liqligi va to‘g‘riligi; ob’ekt tarkibi va tasnifining to‘liqligi va h.k.
2.Elektron-atlas xaritalash Kartalar yaratish texnologiyasining an’anaviy qog‘ozli usuli bilan bir qatorda keyingi 10-15 yil ichida kompyuterli - geografik axborot tizimlaridan foydalangan texnologiyasi rivojlanib kelmoqda.
Xaritalar yaratishning GIS-texnologiyasini eng ko‘p tassavur etiladigan umumiy
shakllari quyidagi ko‘rinishdadir:
1. Dastlabki materiallarni tayyorlash va ma’lumotlarni kompyuter xotirasiga
kiritish:
a) elektron taxeometrlar to‘plovchilaridan;
b) GPS qabulchilaridan;
v) tasvirlarni qayta ishlash tizimi orqali; g) tadqiqot materiallari, muallif yoki karta tuzuvchilarning originallari,
shuningdek mavjud kartografik materiallardan;
d) dastlabki materiallarni skanirlash va olingan rastrli tasvirni bir xil o‘lchov
birligiga keltirishlardan iborat.
2. YAratiladigan karta qatlamlari va ularga tegishli jadvallarni tuzish va taxrir
qilish hamda ma’lumotlar bazasini tuzish.
3. Ob’ektning tasnifli, jadvalli va matnli ma’lumotlarini kiritish.
4. Xarita uchun tasvirlash usullarini tanlash.
5. Qatlamlarni ustma-ust joylash, kartaning mavzuli mazmunini ishlab chiqish
va taxrir qilish.
6. Kartaning komponovkasini ishlab chiqib, uning nashrli nushasini hosil qilish.
7. Kartani nashr qilish.
Raqamli kadastrli karta yaratishning asosiy texnologik jarayonlari. Biror bir
xududa yer kadastrining ma’lumotnomali asosini yaratishni ta’minlaydigan er kadastri ishlarining asosiy shakli – bu erlarni ro‘yxatdan o‘tkazish (inventarizatsiya) va kadastrli kartaga olish hisoblanadi. Bu ishlarni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi, chunki ular uchun umumiy manba ma’lumotlaridan foydalaniladi, shu bilan bir qatorda ayrim inventarizatsiya kadastrli karta tuzish ishlari tarkibiga kiruvchi dala ishlari bir vaqtda o‘tkazilishini ham ta’kidlash lozim. Xududni inventarizatsiya qilish va kadastrli kartaga olish bo‘yicha ishlar natijalari kadastrli kartalar va bayonli inventarizatsion materiallar shaklida keltiriladi.
Kadastrli kartaga olish – bu rayon yoki aholi yashash joyi xududini kadastrli kartasini tuzish bo‘yicha olib boriladigan kompleks tadbirlardir. Kadastrli karta va
plan hamda inventarizatsion materiallaridagi ma’lumotlar o‘rtasida bog‘liqlik er uchastkasi identifakatorlari vositachiligida amalga oshiriladi. Inventarizatsiya va kadastrli kartaga olish bo‘yicha ishlarni bajarishda identifikatorlar sifatida er uchastkalarining identifikatsion raqamlari, davlat yer kadastrining ma’lumotlari bazasiga axborotlar kiritishda esa kadastr raqamlari ishlatiladi.
SHunday qilib, kadastrli karta - bu inventarizatsiya va kadastrli kartaga olish bo‘yicha er kadastr ishlarini bajarishda olingan mahsulotni bir turi bo‘lib, u er kadastri axboroti asosining kartografik komponenti hisoblanadi. Kadastrli karta erlar inventarizatsiyasini o‘tkazish natijalarini ko‘rgazmali tasvirlashda, er uchastkalarining joylashgan o‘rnini, ularning chegarasi va maydonini aniqlash va
navbatchi kadastrli karta tuzishda ishlatiladi.
Aholi yashash joylari kadastrli kartalar va planlari uchun qoidaga muvofiq 1:1000 va 1:2000 masshtabli, aholi yashash joylaridan tashqaridagi erlar uchun esa 1:10 000 va undan mayda masshtablar qo‘llaniladi.
Kadastrli kartalar va planlarda katta maydonli xududlar (rayon, aholi yashash joylari) tasvirlanadi, shuning uchun ular aerofototografik s’emka uslubida raqamli
texnologiyadan foydalanib yaratiladi, jumladan, aholi yashash hududlari uchun stereotopografik s’emka, boshqa xududlar uchun esa ortofotoplanda s’emka qilish
metodida tuziladi. Bunday kadastrli s’emka texnologiyasi ishlari kadastrli kartaga olish va erlarni inventarizatsiya qilish jarayonlarining birligini aks ettiradi va quyidagi zamonaviy uslublar va prinsiplardan foydalanish asosida yuritiladi:
- GPS–tizimidan foydalanib rasmga olish markazini aniqlashga asoslangan
aerofototopografik s’emka metodi; - fotogrammetriyaning raqamli uslublari;
- kartaga olishning raqamli va GIS – texnologiyasi metodlari texnologik echim
sifatida ishlatiladi;
- mustaqil mahsulot sifatida raqamli kadastrli kartalar olish;
- turli manbalardan olingan ma’lumotlarni birgalikda chiqish;
- inventarizatsiyani (chegaralarni aniqlash, natijalarini joylash, deshifrovka qilish) o‘tkazish uchun ishchi material sifatida ortofotoplandan foydalanish. Biz erlarni inventarizatsiya qilish va kadastrli karta (plan) yaratishning texnologik jarayonlarini tashkil etishni mumkin bo‘lgan bir variantini ko‘rib chiqdik.
Texnologik jarayonning yana boshqa bir variantida dalada suratlarni deshifrovka qilish va dala tadqiqotlarini o‘tkazishda ortofotoplanlardan emas, balki aerofotosuratlarning yirik tasviridan foydalaniladi.
Har ikkala ko‘rib chiqilgan texnologik jarayonlar variantlari uchun dala tadqiqotlari va deshifrovka qilish ishlari (yiriklashtirilgan tasvirlarda yoki ortofotoplanlarda) stereoskopik yoki ortofotoplanlarda bajarilib, ob’ektlar konturini
tasvirlashgacha o‘tkazilishi o‘xshash. Ob’ektning hamma konturlari amalda 2
martadan chizib chiqiladi, ya’ni birinchi marta deshifrovka qilishda, ikkinchi marta
stereos’emka yoki ortofotoplanlarni vektorlash jarayonida, demak, birinchi marta –
fototasvirli qog‘ozda tush bilan, ikkinchi marta – monitor ekranida raqamli shaklda.
Bu uslubda ishga ortiqcha mehnat sarflanadi. SHuning uchun aholi yashash xududlari uchun karta tuzishda boshqacha yondashuvni taklif etsa bo‘ladi.
Avval raqamli texnologiya va raqamli fotogrammetrik stansiyalardan foydalanib, aerofotosuratli yoki stereojuftliklarni kameral deshifrovka qilish ishlari bajariladi. Deshifrovka qilish natijalari deshifrovka qilingan ob’ektlar konturini vektor shaklda, kartaning masshtab aniqligi darajasida beriladi. So‘ngra shu vektor model plotterda toza qog‘ozda yoki ortofotoplan yuziga ishchi abris ko‘rinishda chiziladi. Ushbu ishchi abris natijada dala tadqiqotlarida ishlatiladi.
Dala tadqiqotlari davomida kameral deshifrovka qilishning to‘liqligi va aniqligi
tekshirilib ko‘riladi, zarur bo‘lgan tuzatishlar va dala s’emkalari natijalari kiritiladi.
Dala tadqiqotlari natijalari raqamli kartani yaratish maqsadida bajariladigan raqamli kartografik ma’lumotga so‘ngi kameral ishlov berish uchun uzatiladi. Bunday uslub mahsulot tayyorlashda mehnat sarfini kamaytirish imkonini beradi. Stereoskopik s’emkani kameral deshifrovka qilish bilan birgalikda olib borish paytida bu ayniqsa sezilarlidir.
Birinchidan, stereoskopik deshifrovka qilish monitor ekranida bajarilishi ancha
oson, ya’ni stereoskopik tasvir bittalik tasvirga qaraganda deshifrovka qilinish
imkoniyati ancha yuqori. Ikkinchidan, ekranda tasvirning masshtabini o‘zgartirsa bo‘ladi, uning fotogrametrik xususiyatlarini (kontrastini, yorug‘liligini) tanlash mumkin.