1. Фуқаролик жамияти ҳақида ғоялар эволюцияси Фуқаролик жамиятининг ижтимоий, иқтисодий ва маънавий тузилмалари, уларнинг ўзига хос жиҳатлари

Иқтисодий соҳада фукаролик жамиятининг структураси қуйидагилардир: хусусий мулкчиликка асосланган кўп укладли бозор иқтисодиёти, мулкчиликнинг турли шакллари ва уларнинг ҳуқуқий тенглиги, жамоавий хўжаликлар, кооперативлар, хусусий корхоналар ва акционерлик жамиятлари (саноат, савдо, молиявий сохаларда); тармоклар буйича бирлашмалар ва уюшмалар (тадбиркорлар, фермерлар, саноатчилар, банклар, нефтчилар кабилар бирлашмалари). Бу корхона ва ташкилотлар фукароларнинг уз ташаббуслари билан тузилади. Улар билан бир каторда давлатнинг унитар корхоналари ҳам фаолият юритиши мумкин. Рақобатчилик алоқалари ва манфаатларни интергация қилиш масалалари эркин бозор иқтисодиёти қонунлари билан хал этилади.
Фуқаролик жамиятининг ижтимоий-сиёсий соҳаси ўз ичига қуйидагиларни олади: фуқаролар ижтимоий-сиёсий фаоллигининг турли шакллари (мажлислар, намойишлар ва бошк.); ижтимоий, сиёсий ташкилотлар ва харакатлар (касаба уюшмалари, кам таъминланган қатламларларга ёрдам уюштириш жамияти, ногиронлар жамияти, сиёсий партиялар ва бошк.); ўзини ўзи бошқариш органлари ва нодавлат оммавий ахборот воситалари. Уларнинг анъанавий структуравий унсурлари: оила, социал гурухлар ва бирликлар. Бу мохада ижтимоий фикрни шакллантириш ва ифодалаш, умум кабул килинган меъёрлар ва кадриятларни жорий этиш, социал ихтилофларни келиштириш, социал бирликларни узини узи ташкиллаштиришни рагбатлантириш, фукаролар ҳамкорлиги асосида узаро ёрдамлар уюштириш.
Фуқаролик жамиятининг маънавий соҳаси бевосита одамларнинг маънавий- ахлоқий жиҳатлардан ривожланиши, уларнинг илмий ва бадиий ижодиёти, маданий ривожланиши билан богликдир. Бу сохадаги фуқаролик жамиятининг унсури - бу сўз ва виждон эркинлигидир. Уларни амалга ошириш алоҳида олинган шахсларнинг ўз эътиқодларини ҳимоя қилиш, ўз фикрини ошкора айта олиш, ўз шахсий ғоя ва концепцияларини ривожлантириш имкониятларига эга бўлиш, ижодий ташаббускорлик ва ўзини ўзи ривожлантириш учун шарт-шароитлар яратишни ифодалайди. Бу соҳа уз ичига мустакил фаолият юритадиган ижодий, илмий, маданий, маънавий, маърифий ва бошқа уюшмалар, бирлашмалар ва ташкилотларни олади (масалан, ёзувчилар, рассомлар, композиторлар, уюшмалари, илмий ҳамжамияглар, маданий ва маърифий ташкилотлар, диний масканлар ва бошқалар.
И.Каримов 1999 йили “Тафаккур” журнали мухаррири билан суҳбатда фуқаролик жамияти ҳақида фикр билдириб:”Бу соҳада дастлабки, аммо муҳим қадамлар қўйилди. Ишончим комилки, вақти –соати келиб, бугунги ўтиш даври учун зарур бўлган кучли давлат функциялари ва аломатлари аста- секинлик билан тадрижий равишда кучли жамият зиммасига ўтади” деган эдилар.
Ўзбекистон Республикаси кучли демократик, ҳуқуқий давлат, адолатли фуқаролик жамиятини барпо этиш йўлидан босқичма-босқич ривожланиб бормоқда. Фуқаролик жамияти демократик ислоҳотларнинг муҳим таркибий қисми бўлиб, давлатимизда фуқаролик жамияти институтларини мустаҳкамлаш ва ривожлантириш мақсадида бир қанча ишлар амалга оширилди. Бугунги кунда Ўзбекистонда 5100 дан ортиқ нодавлат, нотижорат ташкилотлар, 870 дан ортиқ газета ва журналлар, 100 га яқин давлат ва нодавлат телерадиостанциялар фаолият кўрсатмоқда. Агар бундан 15 йил олдин Республикамизда 475 та ОАВ лари бўлган бўлса, 2010 йилга келиб бу рақам 1110 тани ташкил этди. Хусусан, уларнинг 600 дан зиёди вилоятларда фаолият кўрсатмоқда.
Мамлакатимизда фуқаролик жамиятининг тамал тошлари қўйилмоқда. Қисқа давр ичида ижроия, қонун чиқарувчи ва суд ҳокимиятлари бир –биридан ажратилди. Конституциянинг 58- моддасига асосан давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг жамоат бирлашмаларининг фаолиятига аралашишга, шунингдек, жамоат бирлашмаларининг давлат органлари ва мансабдор шахслар фаолиятига аралашишига йўл қўйилмаслигига” эътироф этилди.
Олий Мажлис кўппартиявийликка асосланган сайловлар асосида шаклланди. Халқнинг ўз-ўзини бошқариш ҳуқуқлари юзасидан бир неча қонунлар қабул қилинди. Бошқарувда давлатнинг ўрни камайиб, жамоат бирлашмаларининг иштироки кучайиб бормоқда.
Фуқаролик жамияти тушунчаси асосида инсон эркинлиги, унинг барча кўриниш ва муносабатларда намоён бўлиши ғояси ётади. Хусусан, у иқтисодий соҳада - хусусий мулкка эга бўлиш, сиёсий соҳада, сиёсий ҳаётда иштирок эта олиш, ҳуқуқий соҳада - тенг ҳуқуқлилик, ижтимоий соҳада- уюшмаларга бирлашиши, диний соҳада – виждон эркинлиги, маданий соҳада – маданий хилма-ҳиллик, миллатлараро ва ирқлараро муносабатларда – миллатлар, ирқларнинг тенглиги ва толерант муносабатта бўлиши, коммуникация соҳасида – ахборотларни эркин айирбошлаш ва сўз эркинлиги, мафкуравий соҳада – ғоявий хилма-ҳиллик, плюрализм, миграция соҳасида – инсон, яшаш жойини эркин танлаш, руҳий соҳада – инсон ҳурфикрлиги ва фикрларнинг тенг ҳуқуқли рақобати асосида ривожланиши асосида амалга ошади, деб эътироф этилади. Воқеликда бу соҳаларнинг барчасида идеал ҳолатга эришиш имконияти чегараланмаган. Лекин тарихий тажриба ушбу идеал мақсадга амалиётда муайян даражада яқинлашиш мумкинлигини кўрсатди.
Фуқаролик жамияти – бу демократик давлатларда шаклланаётган ва ривожланаётган, жамиятнинг барча соҳаларидаги, ихтиёрий ташкил этилган нодавлат ташкилотлар тармоғи (бирлашмалар, ташкилотлар, уюшмалар, марказлар, бирликлар, кулублар, жамғармалар) ва нодавлат муносабатлар йиғиндиси билан: иқтисодий, сиёсий, маънавий, диний ва боқалар, ифодаланган инсонлар уюшмаси.
Демак, фуқаролар хоҳиш иродаси билан яратилган жамият чиндан ҳам кучли жамиятдир. Фуқролик жамиятининг бош мезони – ИНСОНДИР.