6. Membrana transporti. Ion nasoslar va ularning funksiyalari (kaliy-natriy, kalsiy, xlor, proton nasoslari). qo‘zg‘aluvchan to‘qima tinch holatda bo‘lganida, membrananing ichki Yuzasi tashqi Yuzasiga nisbatan manfiy potensialga ega. Tinch holatdagi asab hujayrasi va tolalarining membrana potensiali 70mv ga teng. Bu potensiallar farqi membrananing tinchlik potensiali deb ataladi. Membranani asosan ikki qavatli lipidlar asosan fosfolipidlar molekulalari tashkil qiladi. Bularning orasida joylashgan oqsil molekulalari suv va ionlarni o‘tkazuvchi kanal va ion nososlarni shakllantiradi. Lipid qavatining tashqi Yuzasida joylashgan mukopolisaxaridlar retseptorlar vazifasini bajaradi. Bu retseptorlar muayyan vazifalarni bajaradi. Hujayra membranasi sezilarli darajada elektr qarshilikka ega. Membrananing elektr qarshiligi ion kanallarining yopiq yoki ochiqligiga bog‘liq bo‘ladi. Suv va suvda eruvchi kichik ionlar membranadagi kanallardan har ikki tomonga o‘ta oladi. Suvda eruvchi yirik moddalarning membranaga kirishi yoki chqishi uchun maxsus mexanizmalar ishtirok etishi kerak. YOg‘da eruvchi moddalar membrananing lipid asosida erib, undan bemalol o‘taveradi. To‘qimalarning normal faoliyati uchun ularning membiranalarida Na+, K+, Ca2+, Cl- ionlarini o‘tkazuvchi maxsus kanallar joylashgan. Ular tanlab o‘tkazuvchi (selektiv) o‘ziga xos bo‘lgan (spetsifik) va o‘ziga xos bo‘lmagan (nospetsifik) kanallarga bo‘linadi. 7. Ion transportga membrana o‘tkazuvchanligining va zarrachalar katta-kichikligining ta’siri. Passiv transport: diffuziya, elektrik gradient bo‘yicha transport, osmos, filtratsiya. Faol transport: transporterlar ishtirokida tashilish, vezikulyar transport. Endotsitoz, ekzotsitoz, transsitoz. harakat potensialining paydo bo‘lishi membrananing Na+ va K+ga nisbatan o‘tkaziluvchanligini o‘zgarishiga bog‘liq. Elektr toki membranani birozgina depolyarizatsiyaga uchratadi, natijada natriy kanallarining bir qismi ochilib, hujayra ichiga qaratilgan kuchsiz natriy oqimi paydo bo‘ladi. Oqim depolyarizatsiyani tezlashtiradi, ochilgan kanallarning soni ko‘payib, membranani Na+ uchun o‘tkazuvchanligi 10 - 20 martagacha oshib ketadi. Natijada Na+ elektrkimyoviy gradient bo‘yicha hujayra ichiga juda katta tezlik bilan kira boshlaydi. Membranadagi potensiallar qutbi o‘zgaradi, ya’ni uning ichki Yuzasi tashqisiga nisbatan musbat zaryadga ega bo‘ladi. Bu harakat potensialining depolyarizatsiya bosqichi. SHunday qilib, depolyarizatsiyani, ya’ni natriy kanallarining ochilishi va hujayraga Na+ ning tez kirishini paydo qiladi. 8.Skelet muskullarning tuzilishi. Aktin va miozin tolalarning tarkibi. Skelet muskullarining molekulyar asoslari. Qisqarish. Aktin va miozin iplarining sirg‘anish mexanizmlari. Sarkomer-muskul tolasining struktura birligi.
Umurtqali hayvonlarda skeletning va Yurakning ko‘ndalang-targ‘il mushagi, ichki a’zolar, qon tomirlar hamda terining silliq mushaklari kimyoviy energiyani bevosita mexanik energiyaga va issiqlikka aylantiruvchi a’zolardir. Skeletning ko‘ndalang-targ‘il mushaklari inson idrokiga bo‘ysinadi, ular yordamida ixtiyoriy harakatlar bajariladi, ya’ni MAT tomonidan to‘liq boshqariladi. Silliq mushak faoliyatini ixtiyoriy ravishda o‘zgartirib bo‘lmaydi. Ularning faoliyatini intramural yoki metasimpatik asablar chigali boshqaradi. Ko‘ndalang-targ‘il mushaklar. Bu mushaklar 3 asosiy xossaga: 1) qo‘zg‘aluvchanlikka, ya’ni membranani ionlar uchun o‘tkazuv-chanligini o‘zgartirib, ta’sirotga harakat poten-sialini vujudga keltirish bilan javob berish qobiliyatiga; 2) o‘tkazuvchanlikka, ya’ni harakat potensialini tola bo‘ylab tarqatish qobiliyatiga va 3) qisqaruvchanlikka, ya’ni qo‘zg‘alish natijasida kaltalanish yoki o‘z tarangligini o‘zgartirish kabi hossalarga ega 9.Qo‘zg‘alish - qisqarishning turtkisi. Elektromexanik bog‘lanishlar. Sarko-tubulyar zanjir. Kalsiyning muskul qisqarishidagi roli. Membrana potensiali va qisqarish. Muskul tizimining bo‘shashish mexanizmi. Skelet muskullarining mexanikasi. hamma sarkomerlarda miozin iplarni aktin iplar bilan birlashtirib turadigan ko‘ndalang joylashgan ko‘prikchalar mavjud. Mushak tolasi qisqarganda miozin va aktin iplari kaltalanmaydi, biri ikkinchisi ustida sirpanadi: aktin iplar miozin iplar orasiga sirg‘anib kiradi, natijada J disklar kaltalashadi, A disklarning uzunligi o‘zgarmaydi (rasm 2). Bir-biriga ulangan sarkomerlarning har birini uzunligi taxminan 30 foizga kamayadi, tola ham kaltalashadi. Aktin iplar miozin iplar oralig‘iga ko‘ndalang ko‘prik-chalarning harakatlari tufayli sirg‘anib kiradi. Miozin iplar shoxlanib, har qaysisi 33 tahminan 150 miozin molekulasidan tashkil topgan boshchalarni hosil qiladi. Bu boshchalar miozin ipning o‘sib chiqqan qismi bo‘lib, uni qisqarish vaqtida atrofdagi aktin iplar bila bog‘lab turadi. Ko‘ndalang ko‘prikchalarning boshchalari eshkaksimon harakat qilib, aktin iplarini miozin iplar oralig‘iga siljitadi. Ko‘prikchalar harakatlarining amplitudasi 20nm dan, chastotasi 5 - 50 tebranishdan iborat. har qaysi ko‘prikcha goh aktin ipiga ulanib, uni tortadi, goh undan uziladi, birikish imkoniyatini tug‘diradigan sharoitni "kutib" turadi. Ko‘prikchalar asinxron ravishda harakatlansada, ular juda ko‘p bo‘lganidan vujudga keladigan tortish kuchi qisqarish davomida bir me’yorda saqlanadi 10.Qisqarish turlari. Summatsiya. Tetanus. Izotonik, izometrik va auksotonik qisqarishlar. YUklama va qisqarish tezligi o‘rtasida bog‘liqligi. Skelet muskullarining tolalar tiplari. Qisqarish metabolizmi.
Tinch holatda ko‘prikcha energiyaga boyidi, lekin aktin ipi bilan birika olmaydi, ularo‘rtasida joylashgan troponin globulasi (zarrachasi) bilan birikkan tropo-miozin ipi bungahalaqit beradi. Mushak faollashganda uning mioplaz-masida erkin kalsiy ionlari paydo bo‘ladi. Bu ionlarga juda ham talabgor bo‘lgan troponin kalsiy bilan birikib, o‘z shaklini (konformatsiyasini) o‘zgartiradi va tropomiozin ipini surib, ko‘ndalang ko‘prikchalarning aktin iplari bilan birikishiga imkoniyat tug‘diradi. Birikish natijasida ko‘prikchaning konformatsiyasi keskin o‘zgaradi, natijada uning boshchasi egilib aktin ipi taxminan 20 nm ga suriladi. Bu harakat uchun sarflangan energiya fosforillangan aktomiozin tarkibidagi makroergik fosfat bog‘lanishlari hisobidan ajraladi. Adenozintrifosfataza (ATF-aza) faolligiga ega bo‘lgan aktomiozin makroergik fosfatlar parchalanishini ta’minlaydi. Kalsiy miqdorini aktin va miozin iplar atrofida kamayishi tufayli tropomiozin troponindan ajraladi va ko‘ndalang ko‘prikcha bilan aktin ipi o‘rtasida yana to‘siq bo‘lib qoladi. ATF hisobiga miozin fosforillanadi. ATF faqat miozinni energiyaga boyitish uchun emas, balki iplarni vaqtincha bir - biridan ajratish uchun ham kerak.
