1. “Fizika” faniga kirish. Fizika fanining prеdmеti va uslublari. Kinеmatika asoslari

Tezlanishni quyidagicha ta’riflash ham mumkin: 

Vaqt  birligida  jism  tezligining  o‘zgarishiga  son  jihatdan  teng  keladigan 

kattalik tezlanish deb ataladi. 

Xalqaro  birliklar  sistemasidagi  tezlanish  birligi  –  m/s

2

  shunday  birlikki, 

bunda jismning harakat tezligi har 1 s da 1 m/s ga o‘zgaradi. 

5.  Egri  chiziqli  tekis  harakat.  Egri  chiziqli  harakatning  xususiy  holi 

sifatida aylana bo‘ylab tekis harakatni olish mumkin. Bunday harakatda har doim 

---

7 

 

tezlik  yo‘nalishi  uzluksiz  o‘zgarib,  trayektoriyaga  urinma  bo‘ylab  yo‘nalgan 

bo‘ladi. Harakatning asosiy parametrlari: 

  – chiziqli tezlik; ω – burchak tezlik; T 

–  aylanishlar  davri;  v  –  aylanishlar  chastotasi;  S

yoy

  –  yoy  uzunligi;  s  –  bosib 

o‘tilgan yo‘l. 

Jism  qatnashayotgan  harakatlar  mustaqil  bo‘lib,  ularning  harakat  tezligi 

(tezlanishi)  bir-biriga  bog‘liq  emas.  Bunga  harakatlarning  mustaqillik  prinsipi 

deyiladi. 

JISMLARNING  ERKIN  TUSHISHI. 

Jismning  havosiz 

joyda faqat Yerning tortishi ta’siridagi Yer tomon harakati 

erkin tushish deb ataladi.

 

Erkin  tushayotgan  jismning  tezlanishi  o‘zgarmas 

bo‘lib, bu kattalik erkin tushish tezlanishi deb ataladi va g 

harfi bilan belgilanadi. Toshkent sharoitida  g = 9,81 m/s

2

 

ga teng. 

1. Erkin tushayotgan jismning t vaqtdagi tezligi: 

     

 

    ,      

 

    bo’lsa         

2. Erkin tushayotgan jismning o‘rtacha tezligi: 

 

    

   

 

 

  

 

,       

 

 

    bo’lsa      

    

 

  

 

 

3. Erkin tushayotgan jismning tushish balandligi: 

 

    

   

 

   

  

 

 

 ,       

 

 

    bo’lsa     

    

 

  

 

 

 

JISMLARNING VERTIKAL HARAKATI 

Biror jismni qo‘limizda ushlab turib, so‘ng uni qo‘yib yuborsak, jism tortish 

kuchi natijasida to‘g‘ri yer sirtiga tomon harakatlanadi.  Jismning bunday harakati 

pastga qarab vertikal harakat deyiladi. 

Jismning  yuqoriga  tik  (vertikal)  harakatida  masalani  soddalashtirish 

maqsadida havoning qarshilik kuchini va Arximed kuchini hisobga olmaymiz. 

Jismni  yuqoriga  vertikal  yo‘nalishda   

 

 

  boshlang‘ich 

tezlik  bilan  uloqtirib,  uning  harakatini  kuzataylik.  Agar 

jism faqat shu 

 

 

 tezlik bilan yuqoriga harakatlanganda u 

t  vaqt  ichida  h

1

  =   

 

 

·  t    balandlikka  ko‘tarilgan  bo‘lar 

edi.  Ammo  yerning  tortish  kuchi  ta’sirida  shu  t  vaqt 

ichida  jismning  ko‘tarilish  balandligi  h

2

  =  gt

2

/2  ga 

kamayadi. U holda jismning ko‘tarilishi mumkin bo‘lgan 

balandlik  h  =  h

1

  –  h

2

  ga  teng  bo‘ladi,  ya’ni  jismning 

harakat tenglamasi:   

     

 

   

  

 

 

    orqali ifodalanadi. 

Yuqoriga vertikal otilgan jism harakati tekis sekinlanuvchan harakatdan iborat. 

---

8 

 

Jismning  t  vaqtdan  keyingi  tezligi:   

     

 

        ifoda  yordamida 

aniqlanadi.   

Jismning ko‘tarilishi uchun ketgan vaqti:      

 

 

 

 

 

 

 

Jismning maksimal ko‘tarilish balandligi ifodasi quyidagicha bo‘ladi: 

   

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

  

 

AYLANA BO‘YLAB NOTEKIS HARAKAT. BURCHAK TEZLANISH. 

TANGENSIAL TEZLANISH 

Agar moddiy nuqta aylana bo‘ylab ixtiyoriy teng vaqtlar orasida teng 

uzunlikdagi yoylarni bosib o‘tsa, bunday harakat tekis