1. Фан ижтимоий-маданий ҳодиса сифатида билим, фаолият ва ижтимоий

Эвристика. 
Эвристика юнонча heurisko–топаман, кашф этаман, деган сўздан келиб 
чиққан. «Эвристика» атамасининг қўлланилиши қадимги юнон олими александриялик 
Папп (милоддан аввалги III аср) номи билан боғланади. Бу нуқтаи назардан эвристика 
математика масалаларини ечишни ўрганишни истаганларга мўлжалланган қоидаларнинг 
махсус тўплами сифатида намоён бўлади.
Муайян илмий билимдаги барча иккиламчи, ноаниқ методологик қоидалар эвристика 
соҳасини тўлдиради
. Шунинг учун ҳам эвристика баъзан қайғуриш, илҳомланиш, инсайт 
билан боғланади.
Кўпинча «эвристика» тушунчасини тафаккурга боғлаб, «эвристик тафаккур» тарзида 
қўлланилади. Айтиш мумкинки, бундай ҳолларнинг барчасида тафаккурнинг яратувчи 
функцияси тўғрисида сўз юритилади. Ғарб фалсафасида эвристик тафаккурни 
тушунтиришга ҳаракат қилувчи назарияларнинг уч туркуми фарқланади: «тинч оқар сув» 
ёки ўртача ҳисобга келтирилган меҳнат назарияси; блицкриг ёки инсайт назарияси; яхши 
қопқон ёки оқилона методологик қоида назарияси.
Эвристика методологиянинг бўлими сифатида ҳали расман эътироф этилгани йўқ. Аммо, 
ўз-ўзидан аёнки, илмий билимнинг ҳар бир соҳасида у энг тез, самарали ва ўзига хос 
ечим топишнинг стратегияси ҳисобланади, эвристик усул ва қоидалар ноанъанавий 
йўлларни излаш, улардан фойдаланишга туртки беради. Эвристика фанлараро хусусиятга 
эгалиги мазкур соҳанинг ўзига хос белгисидир. Аммо эвристик хусусият фан ичидаги 
билимда ҳам мавжуд.
Дарҳақиқат, эвристика ўзига хос методология, яъни ижодий фаолият методларининг 
мажмуи сифатида маълум талаблар қўяди:
– у оддий танлаш усулларига эмас, балки муаммони ҳал қилиш вақтини қисқартириш 
имконини берадиган усулларга таянади;
– қўлланилувчи усуллар анъанавий қабул қилинган ва эскирган усуллардан жиддий фарқ 
қилиши мумкин;
– усуллардан фойдаланишга тадқиқот кўрсаткичларига қўйиладиган ташқи чеклашлар 
қаршилик кўрсатади;
– изланиш моделлари жиддий даражада индивидуаллаштирилган бўлиб, билиш 
субъектининг руҳий фаолияти билан чамбарчас боғлиқ.