1. Falsafa fani predmeti va bahs mavzulari 2

Sharq panteizmi va peripatetizmi. 
Sharq panteizmi “vahdatul vujud” – yagona vujud 
birligi ta’limotidan vujudga kelgandir. Ya’ni haqiqiy borliq – bu Mutlaq zot, ya’ni olloh o‘zi 
yaratgan borliqda aks etadi, degan ma’noni bildiradi. “Parvardigorning yakkayu yagona 
vujudidan iborat, boshqa mavjudliklar shu vujudning ijodi, in’ikosidir. Mutlaq zotni al-Haq 
(Real borliq), al-Ahad (Birlik) deb ham ataydilar. U O‘zi yaratgan olam ashyolarida (olami 
shahodat, olamul xalq) O‘zini namoyon etib, zohirlanib turadi va shu orqali O‘zi O‘zini idrok 
etadi. Bu Cheksiz va mavhum Mutlaq zotning shahodat (moddiy) olamda tinimsiz jilolanishi 
«tajalliy» deb atalgan. Tajalliy – barcha harakat va faoliyat, tiriklik va hayot ijodkori 
Parvardigorning o‘zi yaratgan olamda doimo hozir bo‘lishidir” –deb tahlil qiladi tasavvufshunos 
olim Najmiddin Komilov
9
. Bu ta’limotning asoschisi Ibn Arabiy bo‘lib, tasavvuf falsafasining 
shakllanishiga asos bo‘ldi. Keyinchalik Sharq panteizmi Forobiy ijodida o‘zining eng mukammal 
ko‘rinishiga ega bo‘ldi. Falsafada odamni tabiiy taraqqiyotning oliy ko‘rinishi, Parvardigor 
yaratgan eng mukammal va mo‘‘tabar xilqat deb qarash mavjud. Forobiy va ibn Sino asarlarida 
bu tez-tez tilga olinadi. 
Sharq peripatetizmi IX-XI asr YAqin va o‘rta Sharq, Markaziy Osiyo falsafasining yirik 
oqimi bo‘lgan. Asosiy vakillari sifatida – al-Kindiy (800–879), al-Farobiy (870–950), Ibn Sino 
(Avitsenna 980–1037), Ibn Tufayl (1110–1185), Ibn Rushd (Averroes, 1126–1198) kabi 
faylasuflarni olish mumkin. Bu oqimning boshqacha nomi Sharq mashoyunchilaridir. 
Mashoyunchilar sifatida antik davr Yunon falsafasining yirik vakili Aristotel va neoplatonizm 
oqimi ta’limotini Sharqdagi maktabi va bu ta’limotni yangi zaminda rivojlantiruvchilar 
hisoblangan. Sharq mashoyunchilari Aristotel mantig‘ini diniy, huquqiy, siyosiy, axloqiy va 
adabiy sohaga tatbiq etishga xarakat qilganlar va shu orqali Sharqda mantiq ilmi rivojlangan. 
Shuningdek Sharqqa xos bo‘lgan mantiq ilmi alohida yo‘nalish sifatida shakllangan. Sharq 
mashoyunchilarining yani bir muhim faoliyatlari qadimgi yunon-rim falsafasi merosini arab 
tiliga tarjima qilganliklaridadir. Butun dunyo ilmiy merosining tarjimalari orqali Ilk o‘rta asr 
Sharq olimlari Sharqda hind, yunon-rim musulmon dunyosi ilm-fanini birlashtirdilar, bu esa Ilk 
O‘rta asr Sharqida ilm-fan taraqqiyotida uyg‘onish davriga asos yaratdi.