1. Falsafa fani predmeti va bahs mavzulari 2

Qadimgi Hindistonda falsafiy maktablar.
Hindistonda falsafagacha bo‘lgan fikrlar 
uchta manbada mujassamlashgan: Vedalar, Maxobxorat, Bxagadvita. XX asrda yashab ijod 
etgan hind faylasufi Aurobindo Gxoshning ta’kidlashicha, “Maxobxorot”-yakka, indivudual ong 
emas, milliy ong ijodi, xalqning o‘zi to‘g‘risida yozgan poemasidir”
2
, - degan edi. Qadimgi hind 
falsafasi shakllanish davri to‘rtga bo‘linadi. 
1.Vedalar davri (er.avv.1500 – 600 y.). Bu davr oriylarning joylashishi va ular 
madaniyatining yoyilishi, “o‘rmondagi universitetlar”ning paydo bo‘lishi davri.
2.Epik davr (er.avv. 600- 200y.) – ilk upanishaddan darshanlar yoki falsafiy 
sistemalargacha bo‘lgan davr. Bu davrda buddizm, jaynizm va boshqa ko‘plab diniy ta’limotlar 
paydo bo‘ladi. 
3. Sutra davri (er.avv. 200 y.- eramizning ikkinchi asri boshlarigacha) –qisqa va 
umumlashgan falsafiy ta’limotlar davri.
4. Sxolastik davr (eramizning ikkinchi asridan boshlanadi). U mohiyatan avvalgi davrga 
o‘xshab ketadi. 
Vedalar eramizgacha uchinchi ming yillikda yig‘ila boshlagan. Vedalar jami 4 ta: 
Rigvedalar– gimnlar to‘plami, Samavedalar – (“Saman” qo‘shiqlar to‘plami), Yajurveda – (yajus 
qurbon qilish formulasi, qurbon qilishning formulalari to‘plami, Atxarvaveda (Atxarvak 
afsonaviy koxin nomi) – magiya va qasamlar to‘plami. Har bir veda adabiyoti samxitlardan, 
ya’ni matnlardan tashkil topgan. Xususan Rigvedalar 1028 gimndan tashkil
Vedalar davrida dastlabki ilmiy tasavvurlar, xususan, geometrik o‘lchamlar, arifmetik 
hisoblar, xususan o‘nlik sanoq sistemasiga oid fikrlar mavjud bo‘lgan. Ilk upanishad davridayoq 
2
И
қ
тибос 
қ
уйидаги манба бўйича: Нижников С.А. История философии. Курс лекций. –М.: Экзамен, 2004-
С.29. 
Бу ҳақда қаранг: Шарипов М, Антик фалсафа.Ўқув қулланма, 2017 йил. 

---

vujudga kelgan ilmiy bilim kurtaklari mifologik dunyoqarashdan keyingi hind falsafasining 
ikkinchi ma’naviy manbai bo‘lib xizmat qilgan. 
Upanishad 
(atrofida o‘tirish) - ustoz oyog‘i oldida o‘tirib bilim olishni bildiradi. Bu 
upanishadga mansub asarlarda ko‘rsatmalar, o‘gitlar ko‘pligidan dalolat beradi. Ayni paytda, 
upanishadalarda shoh saroyidagi disputlar, suhbatlar o‘z aksini topgan. Upanishadlar soni 200 
tadan ko‘proq. Ulardan ba’zilari she’r, boshqalari proza, uchinchi bir turlari aralash ko‘rinishda 
bitilgan. Upanishadlar ikki yarim ming yildan ko‘proq vaqt davomida yaratilgan (eramizgacha 
ikkinchi ming yillik oxiridan boshlab eramizning ikkinchi ming yillari o‘rtalarigacha). 
Upanishadlar mualliflari yashirilgan, lekin unda real shaxslar, xususan, braxmanlar va bilimli 
kshatriylar harakati sezilib turadi.
Upanishadlarda ongning to‘rt holati ajratilib, tavsiflanadi: uyg‘oqlik, uyqu, chuqur uyqu 
(tushsiz) va sof ong-
turiya
. Upanishadlarda “hayot nafasi” tushunchasi (
pranlar
) muhim o‘rin 
tutadi. Asta-sekin jonning ko‘chib yurishi konsepsiyasi (
sansara)
, o‘tmishdagi xulq-atvor, 
amallar uchun javob berish (
karma
) to‘g‘risida qarashlar shakllana boradi. Taqdirni aynan 
karmaning belgilashi aytib o‘tiladi. Insonning xulq-atvorini, axloq qonunini 
dxarma
 
belgilaydi. 
Hind falsafiy sistemalarini
odatda veda g‘oyalari,
an’analariga bo‘lgan munosabatiga 
ko‘ra ikki guruhga: 
astika 
va
 nastika
ga ajratiladi. Astikaga vedalar avtoritetini e’tirof etadigan, 
ortodoksal, mumtoz sistemalar – vedanta, nyaya, vaysheshika, yoga, mimansa va sankxyalar 
mansub. Vedalar avtoritetini tan olmaydigan ta’limotlar qatoriga lokayata, buddizm va jaynizm 
kiradi.