1. Evristik metod haqida Triz metodi haqida tushuncha

Mavzu: Evristik va Triz metodlarini chet tilida o'rganishda qo'llash.
Reja:
1. Evristik metod haqida………………………………………. 2-11
2. Triz metodi haqida tushuncha…………………………….... 12-15
3. Chet tilini o'rganishda qo'llaniladifan metodlar…………... 16-19
4. Triz metodikasining mohiyati va samaradorligi…………... 20-23
5. Evristik talim texnalogiyalari……………………………….. 24-26
Xulosa………………………………………………………… 27-28
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………… 29

1. Evristik metod haqida.

“Evristika” grekcha so’z bo’lib, ”heurist” so’zi “izlayman”, “topaman” , ”ochdim” ma’nolarini beradi. O’quvchilarning mustaqil, faol, ijodiy faoliyatini tashkil tishda evristik metodlar asosidagi ta’lim alohida o’rin tutadi. Umuman evristik ta’lim juda uzoq antik zamonlardan beri qo’llanib kelinadi. Birinchi bora ta’lim arayonida qo’llanilganda evristik suhbatlar yo’naltirilgan, ketma ket berilgan savollarga javob jarayonida shakllangan, savollarga javob berishda javoblar o’quvchi tomonidan muammolar yechimiga qatnashish jarayonida rivojlantirilgan. Pedagogikada o’quvchi fikrini rivojlantiruvchi, maqsadli, sermahsul ishlanmalar asosida qo’llanilgan. Ko’proq bu usulni birinchilardan bo’lib, matematik olimlar o’quvchilar iste’moliga kiritganlar. Ko’pincha uni “matematik yechish san’ati” metodlari shaklida qo’llash ma’qul ko’rilgan. Keyinchalik uni boshqa o’quv predmetlarini o’qitish jarayonida ilg’or, universal metodlar sifatida ham qo’llashga harakatlar, urinishlar bo’lgan. Bu muammo bilan o’z davrida faylasuf askar, grek matematigi Papi Aleksandriyskiy, keyinchalik fruntsuz faylasufi va matematigi R.Dexretler shug’ullanib, evristik metodlar universal metoddir, degan xulosaga keldilar. Ilg’or metod sifatida uni Yan Amos Komenskiy ta’lim tizimiga kiritish zarurligini uqtirgan. U evristik usuldan ta’lim jarayonida foydalaniladi, shaxsning o’ylashi, ijodiy fikr yuritishi zamirida turli yangiliklarni yaratuvchi shaxs tarbiyalanadi, deb ta’rif beradi. Rus pedagogi P.K.Konterev xalq ta’lim maktablarida evristik ta’lim metodlarini keng qo’llash ijodiy fikr yurituvchi shaxsning shakllanishiga zamin yaratadi, degan fikrni ilgari surdi.
Evristik ta’lim metodining keng tarqalishi bizga XX asrning ikkinchi yarmidan kela boshlagan. Ayniqsa, o’quv jarayonigia kibernetikaning kirib kelishi, ilmiy izlanuvchanlik, ijodkorlik, yangiliklar yaratishning oshishi munosabati bilan ta’lim jarayonida keng qo’llashni talab etadi.¹ Hozir fanda evristika yo’nalishi ham rivojlanmoqda. Biror yangilik yaratish g’oyasi ilgari surilgandan keyin yangi ixtiyoriy harakat dasturi tuziladi. Shu aziyatdan chiqish yoki jadallashtirish uchun yangicha ijodiy, nostandart fikrlash orqali yangilik yaratiladi.
Fikrlash jarayoni analiz, sintez, umumlashtirish orqali ayrim operatsiyalar ketma -ketlikda yangicha yondashuv orqali yechiladi, hal etiladi. Evristikaning fan sifatidagi vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  Hosila beruvchi jarayonlarni o’rganish. Unda kechadigan o’ziga xos psixologik kechinmalarni o’rganish va bilish insonning evristik faoliyati yoki elementlari orqali real vaziyatni ajrata olish va uni xotirada saqlash.
  
• 
  Evristik faoliyatni yuritish uchun (model) sharoitni yaratish printsiplarini o’rganish.
  
• 
  Evristik faoliyatni yuritish, tashkil etish uchun vaziyatni modellashtirish.
  
• 
  Evristik faoliyatni yuritish uchun aniq maqsadga yo’nalgan evristik sistema
  

qonuniyatlarini shakllantirish va yaratish.

• 
  Evristik faoliyatni joriy etish qonuniyatlarini amalga oshirish uchun texnik jixozlar konstruktsiyasini yaratish.
  

Evristika fan sifatida o’z kategoriyasi: evristik faoliyat, evristik elementlar apparati,
evristik tizim, evristik strategiya, evristik metod, evristik qoida, evristik yo’l kabilarni oladi. Endi evristik metodlar va ulardan foydalanish yo’nalishlari haqida fikr yuritamiz.
Evristik savollar metodi.²
Ma’lum qonuniyatlar va printsiplarga suyanadi.

• 
  G’oyani muammoligi va optimalligi (masala yechimida bosh optimal g’oya);
  
• 
  Axborotni bo’lim, bloklarga taqsimlash (maqsad vazifalar yechimidagi ketma-ket kichik yo’nalishlarni yechishga qaratilganligi).
  

Bunday metodlarda tashkil etilgan mashg’ulotlar shu bilan ajralib turadiki, u istalgan muammoni yechishda shaxsni ijodiy yondashuvga, intuitiv fikrlashga olib keladi. Lekin bu metod har doim ham g’oyalar yechimining absalyut yutuqlariga olib kelavermaydi.
Ko’p o’lchamli matritsa metodi.
Bu metod ilmiy izlanuvchi va yaratuvchining morfologik taktik muammolariga suyanadi:

• 
  Echilayotgan g’oyaning ayrim elementlari ma’lum darajada ilgaritdan
  

ma’lum;

• 
  G’oyaning yechimida uning ayrim qirralari va elementlari noma’lum;
  
• 
  Muammo yechimi ma’lum emas.
  

Ko’p o’lchamli matritsa metodi sistemali yangicha tahlilga suyanadi, muammoni hal etishda ma’lum printsiplarni o’z ichiga olganligi uchun ko’pgina xatoliklarning oldini olishga imkon beradi.Bu metod ko’pincha murakkab bo’lgan ijodiy muammolarni hal etib qolmay, yangi yangi g’oyalarni tug’ilishiga sabab bo’ladi. Ko’p o’lchamli matritsa metodining o’ziga xos kamchiligi am mavjud. U shundan iboratki, o’rtacha qiyinchilikdagi vazifalar yechimida, juda ko’plab variantlarni keltirib chiqaradi. Bu o’z o’rnida ular ichidagi eng optimalini tanlashga qiyinchilik tug’diradi.
Bu metod izlanayotgan muammoning hamma parametrlarini ochib berish kafolatini bera olmaydi. Ko’p o’lchamli matritsa metodi asosida ishlash juda yuqori ko’nikma va mahorat talab etadi.
Erkin assotsiatsiyali metod.
Evristik faoliyatni yuritishda bu metod yuqori darajadagi ijodiy faoliyatni baholashda, g’oyalarni ilgari surishda yangi yangi assotsiatsiyalarni izlab topish va yaratish imkonini beradi.
Bu muammo o’z yechimida yangi g’oyalarni keltirib chiqaradi, muammoning yechimini topish jadallashadi. Bu metodda assotsiatsiyaning vujudga kelishi tufayli yechilish zarur bo’lgan muammo komponentlarining, tashqi muhitning o’zaro bog’lanishlari ro’yobga chiqadi. Tashqi muhit bilan ijodiy jamoaning o’zaro ijodkorlik fikrlari to’qnashuvi imkoniyatini tug’diradi. Bu metodda ishni tashkil etishda jamoaning har bir a’zosi faol ishtirok etishi kerak. Ishtirokchi o’z assotsiatsiyasini yoki fikrini taklif etishi kerak. Ularning fikrlarini mujassamlashtirish orqali muammoning yechimida yangi g’oyalar uchrashuvida o’z yechimini topadi. Bu metodni qo’llashda erkin emin o’z assotsiatsiyasini, fikrini aytish tanqidiy fikrlar bildirishdan holi bo’lgani ma’qul. The evristik³ usul bu evristika kontseptsiyasining amaliy qismidir, bu muammoni hal qilish, o'rganish yoki kashf qilish uchun har qanday yondashuv bo'lib, u maqbul yoki mukammal bo'lishi kafolatlanmagan, ammo tezkor maqsadlar uchun etarli bo'lgan amaliy usulni qo'llaydi.
Ya'ni, so'zlashuv uslubida, bu muammoni topish va hal qilishga imkon beradigan usullar va turli xil texnikalar to'plamidir. Optimal echimni topish imkonsiz yoki amaliy bo'lmagan joyda, evristikadan qoniqarli echim topish jarayonini tezlashtirish uchun foydalanish mumkin. Evristikani qaror qabul qilishning bilim yukini engillashtiradigan ruhiy yorliq sifatida ham aniqlash mumkin. Ilmiy intizom sifatida, har qanday fanga qo'yilgan muammo bo'yicha samarali natijaga erishish maqsadida qo'llanilishi mumkin.
Evristik usul
Evristik metod ma'lum bir muammoning samarali echimiga erishish uchun turli xil empirik jarayonlarni, ya'ni tajriba, amaliyot va faktlarni kuzatish asosida strategiyalarni qo'llash asosida quriladi.
Aynan venger matematikasi Jorj Polya (1887-1985) ushbu kitobni kitoblaridan birini nashr etish bilan ommalashtirdi.⁴ Buni qanday hal qilish kerak (Buni qanday hal qilish kerak). Yoshligida turli xil matematik testlarni o'rganish va tushunish orqali u ushbu testlarni qanday hal qilish uchun kelganini ko'rib chiqa boshladi. Bu tashvish uni keyinchalik shogirdlariga o'rgatgan turli xil evristik protseduralar orqali aynan shu bahsga olib keldi. Ularning strategiyalari: Muammoning sxemasini tuzing. Muammoning teskari tomonida uning echimini toping, reja tuzing. Agar mavhum muammo bo'lsa, rejani bajaradigan aniq misolni o'rganishga harakat qiling. Asos sifatida muammoni umumiy ma'noda ko'rib chiqing
Birinchi nuqta bo'yicha Polya, bu juda aniq bo'lib tuyuladi, chunki u ko'pincha esga olinmaydi, ammo ba'zida talabalar o'z muammolarini hal qilishda to'sqinlik qiladilar, chunki ular buni to'liq yoki hatto qisman tushunmaydilar.
Keyinchalik, ikkinchi bo'limida reja tuzish haqida gap ketganda, Polya muammolarni hal qilishning ko'plab oqilona usullari mavjudligini eslatib o'tdi. Tegishli strategiyani tanlash qobiliyati ko'plab muammolarni hal qilish orqali yaxshiroq o'rganiladi. Shu tarzda, strategiyani tanlash osonroq va osonroq bo'ladi.
Uchinchi qadam odatda rejani tuzishdan ko'ra osonroqdir. Umuman olganda, sizga g'amxo'rlik va sabr-toqat kerak, chunki siz allaqachon kerakli ko'nikmalarga egasiz. Tanlagan rejangizga sodiq qoling. Agar u ishlamasa, uni tashlang va boshqasini tanlang.
To'rtinchi qadamda Polya nimalar qilingan, nima ishlagan va nima bo'lmaganligini aks ettirishga vaqt ajratish uchun vaqt ajratish kerakligini eslatib o'tadi. Buni amalga oshirish kelajakdagi muammolarni hal qilish uchun qaysi strategiyadan foydalanishni bashorat qilishga imkon beradi.
O'qitishda evristik usul.
Evristik usul bu fanni o'qituvchidan mustaqil ravishda anglash uchun kashfiyot usuli. U yozganlari va o'qitishi. Siti va Gildlar instituti (London) kimyo professori Armstrong maktablarda fanlarni o'qitishni targ'ib qilishda juda katta ta'sir ko'rsatdi.
U laboratoriya mashg'ulotlarining maxsus turi (evristik mashg'ulotlar) uchun kuchli advokat edi. Bu erda talaba mustaqil ravishda kashfiyotga o'tadi, shuning uchun o'qituvchi ushbu usul bo'yicha yordam yoki ko'rsatma bermaydi.
O'qituvchi talabalar uchun muammo tug'diradi, keyin ular javobni aniqlayotganda chetda turadi. Usul talabalardan bir qator eksperimental masalalarni echishni talab qiladi. Har bir talaba o'zi uchun hamma narsani kashf qilishi kerak va unga hech narsa aytilmaydi. Talabalar tajribalar, gadjetlar va kitoblar yordamida faktlarni kashf etishga etaklaydi. Ushbu usulda bolalar o'zini tergovchi kabi tutishadi.⁵
Bosqichma-bosqich boshqariladigan evristik usulda talabaga minimal ko'rsatma berilgan muammoli varaq beriladi va ko'rib chiqilayotgan muammo bilan bog'liq eksperimentlarni bajarishi talab etiladi. Siz ko'rsatmalarga rioya qilishingiz va o'zingizning qilgan ishlaringiz va erishilgan natijalaringiz haqidagi hisobotingizni daftaringizga kiritishingiz kerak. U o'z xulosasini ham qo'yishi kerak. Shu tarzda, u kuzatuvdan tadqiqot olib boradi.
Fanni o'qitishning ushbu usuli quyidagi afzalliklarga ega:
Talabalar o'rtasida suratga olish va izlanish odatini rivojlantiradi.O'z-o'zini o'rganish va o'z-o'zini boshqarish odatini rivojlantirish.Bu talabalar o'rtasida ilmiy munosabatlarni rivojlantiradi, ularni haqiqat va halollikka aylantiradi, shunda ular haqiqiy tajribalar orqali qarorlarga kelishni o'rganadilar.Bu psixologik jihatdan sog'lom ta'lim tizimidir, chunki u maksimal darajada "bajarish orqali o'rganish" ga asoslangan.Talabalarda mehnatsevarlik odatini shakllantirish.Ushbu usulda ishlarning aksariyati maktabda olib boriladi va shu sababli o'qituvchi uy vazifasini tayinlashdan tashvishlanmaydi.Bu o'qituvchining individual e'tiborini va yaqinroq aloqalarini ta'minlaydi. Ushbu aloqalar o'qituvchi va talaba o'rtasida samimiy munosabatlarni o'rnatishga yordam beradi.
Evristik metodni ma'lum bir fanni o'qitishda qo'llashning kamchiliklari sifatida quyidagilarni ta'kidlashimiz mumkin:
Usul o'qituvchidan katta samaradorlik va mashaqqatli mehnat, tajriba va tayyorgarlikni kutadi. O'qituvchi tomonidan mavzuning o'lchov va miqdoriy ishlarni nazarda tutmaydigan muhim tarmoqlarini e'tiborsiz qoldirib, o'zlarini evristik davolanishga bag'ishlaydigan filiallari va qismlarini ta'kidlash tendentsiyasi mavjud.Bu yangi boshlanuvchilar uchun mos emas. Dastlabki bosqichda talabalarga etarlicha ko'rsatma kerak, agar u berilmasa, u o'quvchilarga nisbatan yoqimsizlikni keltirib chiqarishi mumkin. Ushbu uslubda talabaning umuman fan mohiyati to'g'risida noto'g'ri g'oyani shakllantirishiga olib kelishi mumkin bo'lgan amaliy ishlarga juda katta ahamiyat beriladi. Ular ilm-fan laboratoriyada bajarilishi kerak bo'lgan narsadir, deb ishonishadi.
Evristik yondashuvda tomonlardan biri muammoning еchimi bo`yicha o`zining yondashuvini qabul qilishga urinmasdan ishontirish mеtodi, ichki tuy-u, so-lom aqldan foydalangan holda bahs ishtirokchilarini o`zining nuqtai nazariga o-dirib oladi.
Mantiqiy yondashuvdagi bahsga o`ta mustahkam mantiqiy tahlil va dalil–isbotlar xaraktеrli bo`lib, uning vositasida ishtirokchilar yakuniy xulosalarga kеladilar.
So`fiyona yondashuv. Unda tomonlardan biri o`z raqibini donolik qilib ma-lub qilishi ham mumkin.
Avtoritar yondashuv. Unda tomonlardan biri o`zining obro`sidan foydalanib, o`z nuqtai nazarini o`tkazishi mumkin.
Tanqidiy yondashuv. Bahs ishtirokchilaridan ba'zilari o`z raqibining faqat kamchiligi, kuchsiz o`rni va mavqеiga diqqatni jalb qiladi va, aksincha, raqibining fikridagi ijobiy unsurlarni ko`rishga intilmaydi va muammoning еchimi bo`yicha o`z takliflarini ham bеra olmaydi.
Dogmatik yondashuv. Unda tomonlardan biri bahsni haqiqatni ?z manfaati uchun o`zining shaxsiy maqsadlariga muvofiq kеladigan tomonga boshlab kеtadi.
Pragmatik yondashuv. Ishtirok etuvchilardan biri va har bir tomon faqatgina haqiqatni o`rnatish uchungina bahs yuritmaydi, balki undan o`zlarining yashirin va bahs ishtirokchilariga ma'lum bo`lmagan amaliy manfaatlariga burish uchun foydalanadi.
Bahsni o`tkazishda quyidagi qoidalarga ahamiyat bеrish lozim:

• 
  opponеntining o`z fikrini asoslovchi so`zini tinglab, kuzatib borishi;
  
• 
  opponеntini so`zlashdan to`xtatib qo`yishga shoshilmasligi;
  
• 
  mayda-chuyda dеtallarga e'tibor qaratmasligi, eng muhimini ko`rishga, tushunishga harakat qilishi;
  
• 
  kuchsiz o`rinlar, dalil-isbotlar, misollarni topish va tahlil qilish;
  
• 
  opponеntini o`zidan kuchli dеb hisoblamaslik;
  
• 
  o`ziga haddan tashqari bino qo`yish va ishonishga ruju bеrmaslik;
  
• 
  qo`rqish raqib oldida ma-lubiyat ekanligini esda tutish.
  

O’yin bolalarda kasblar haqida tasavvurni shakllantirish bilan bir qatorda ularni jismonan chiniqishlari hamda, ma`naviy kamol toptirish uchun zamin yaratadi. O’yin jarayonida mustaqil faoliyat ko’rsatishda bolaning ruhiy holati namoyon bo’lishi, O’yin orqali bolalar o’z halqining hayoti, turmush tarzi, kasb kori, milliy an`anali urf - odatlari til xususiyatlarini tushuntirishdir. Mashg’ulot jarayonida metodik qo’llanmalar, ilmiy adabiyotlar va ko’rgazmalardan savol javob asosida foydalaniladi.
Boshlang’ich sinflarda fanlar integratsiyalanadi. Bu bilan esa dars samaradorligiga erishiladi, vaqtdan unumli foydalaniladi, o’zlashtirish yaxshi bo’ladi. Integratsiya darslarida o’yin faolliyatidan ham foydalaniladi. O’yin faoliyati darsda o’quvchini charchog’ini yozadi, fikrlash qobiliyatini oshiradi, mustaqqil fikrlashga yordam beradi, darsga qiziqishini oshiradi. Bu bilan esa o’qituvchi va o’quvchi 100 foiz qatnashib, darsga qatnashmaslik o’z-o’zidan kamayadi. Biz darsda turli didaktik o’yinlardan samarali foydalanamiz.
Boshlang’ich ta`limda integratsiyalash bola dunyoni bilishi va tasavvur qilishda bir tomonlama emas, balki har tomonlama rivojlanishga erishiladi. CHunki bala dunyoga matematik, biolig, sportchi, rassom, so’z ustasi, kashfiyotchi, usta, chevar ko’zi bilan qarashni o’rganadi. Dunyoni yaratish, uni bir butunligiga tasavvur qilishni tushunadi. Bunga albatta dars orasida o’yin faoliyatidan foydalanishi yaxshi natija berib, bolani ruhan tetiklashtiradi. Bizga o’yin turlari ma`lum, ulardan o’z vaqtida va oqilona foydalanish o’qituvchining mahoratiga bog’liq.⁶
Masalan, «Sanash o’yini» orqali bolani xotirasi mustahkamlanadi, tez fikrlaydi.O’yinda 1, 2, 4 o’z o’rnida aytiladi, faqat 3 o’rniga olma, 5- o’riniga esa qaldirg’och deyish kerak. Agar bola so’z o’rniga raqam aytib yuborsa (4, 5 deb) o’yindan chiqib turadi. SHunday qilib o’yin ohirida qolgan o’quvchi g’olib hisoblanadi va rag’batlantiriladi.
«Gullar terish» o’yinida stol ustiga qog’ozdan yasalgan gullar qo’yib qo’yiladi, har bir guruhdan o’quvchilar chiqib, gulni oladi va gulni orqasiga yozilgan misolni ishlashi, savolga javob berishi kerak bo’ladi. Qaysi guruhdan 5 daqiqa ichida ko’p gul to’plashsa, g’olib hisoblanadilar, gullarni hisobchi hisoblaydi.
Didaktik o’yin texnologiyalaridan foydalanish
Maktabga ilk qadam qo’ygan bolalarni o’qish jarayoniga qiziqishlarini oshirish murakkab hisoblanadi. SHu bois ham mashg’ulotlarni didaktik o’yin texnologiyalari bilan boyitib borish ham o’qvchilarni darsga bo’lgan qiziqishlarini ortiruvchi omillardan biri hisoblanadi. Darslarda foydalaniladigan didaktik o’yin texnalogiyalari o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish darslik va qo’shimcha adabiyotlar ustida mustaqil ishlash, nutq va muloqot madaniyatini rivojlantirish, ularni ongli ravishda kasbga yo’llash didaktik o’yin davomida vujudga kelgan qiyinchiliklarni bartaraf etishda mo’ljalni to’g’ri olish, har xil vaziyatlarni tahlil qilib, to’g’ri xulosa yasashga zamin tayyorlaydi. Didaktik o’yin texnologiyalari ta`lim tarbiya jarayoniga didaktik o’yinli dars shaklida qo’llaniladi. Didaktik o’yinli darslar o’quvchilarning bilim olish faoliyati, o’yin faoliyati bilan uyg’unligi, mazmuni va moxiyatiga kura syujetli rolli o’yinlar, konferentsiyalar va o’yin mashqlarga ajratiladi. Har bir didaktik o’yinli darslarning didaktik maksadi, o’ziga xos xususiyatlari ta`lim tarbiya jarayonida tutgan o’rni, mazmuni ishlab chiqilib, amaliyotga joriy etilgan.
Boshlang’ich sinflarda ayniqsa o’qish darslarida didaktik o’yin texnologiyalaridan foydalanish, o’tilayotgan mavzuni bolani ongida muxrlanib qolishi uchun muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. CHunki bola biror ertak yoki xikoyadagi hodisa va voqealarni o’zi ishtirokida tasavvur qilsa, mavzuni tushinishi ham osonlashadi. Masalan, hayvonlar haqida biror ertakni olaylik, o’quvchilarga ertakni o’qib berish va o’qitish orqali darsni yakunlash mumkin, lekin ertakni sahnalashtirish, unda bolalarni o’zlarini ishtirok ettirish yanada qiziqroq bo’ladi. Buning uchun bolalar ertak uchun hayvonlar niqobini o’zlari tikishlari, yasash ishlarini bajarishlari mumkin bo’ladi. Demak, bola ertakni o’qiydi, unga tayyorlanish uchun hayvonlar ovozini o’xshatadi, rollarga kiradi, rasmlar chizadilar, badiy mehnat bilan shug’ullanadilar, umuman olganda mustaqil ijot kiladilar. O’z-o’zidan ko’rinib turibdiki integratsiyalashgan, eng qiziqarli dars tashkil etiladi. Hush, bunday darslar qanday samara berishini ta`savvur qiling!
SHunday qilib, boshlang’ich sinf mashg’ulotlarini integratsiyalash jarayonida didaktik o’yin texnologiyasidan foydalanish yuqori samara berishi aniq. Ta`lim tarbiya jarayonini integratsiyalash te`nologiyasini ishlab chiqishda, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish o’quvchilarning bilim va tahsil olishga bo’lgan qiziqishlarini ortiradi, bilish faoliyatini oshiradi, ta`lim-tarbiya jarayoninig yuqori darajada bo’lishiga imkon yaratadi.