1. экономиканы модернизациялаў шараятында есап системасының орны ҳӘМ ӘҲмийети реже

Universitet:

• 
  Bilim tarawlari ha’m bilim beriw bag’darlari shen’berinin’ ken’ligi boyinsha joqari ha’m onnan keyingi ta’lim tu’rleri da’stu’rlerin a’melge asiradi;
  
• 
  Joqari ta’lim mekemeleri tu’rli ekonomikaliq tarawlar ka’sip-o’ner kolledjleri ha’m akademik litseyler pedagogikaliq qayta tayarlaw ha’m qaniygeligin jetilistiriw a’meliyatin orinlaydi;
  
• 
  Ilimnin’ ken’ qamtiwi boyinsha fundamental ha’m a’meliy izleniwler alip bariladi;
  
• 
  Bilimlerdin’ tiyisli tarawlari boyinsha ilimiy ha’m uslibliq orayi boladi.
  

Akademiya.

• 
  Belgili tu’rdegi tarawlar ha’m kadrlar tayarlaw bag’darlari boyinsha joqari ha’m onnan keyingi ta’limlerdin’ ka’siplik ta’lim da’stu’rlerin a’melge asiradi;
  
• 
  Ma’lim tarawlar ushin joqari mag’liwmatli kadrlardi qayta tayarlaw ha’m qaniygeligin joqarilatiw mene shug’illanadi;
  
• 
  Ilim, ma’deniyat, ko’rkem-o’ner tarawlari boyinsha fundamental ha’m ilimiy izertlewlerdi orinlaydi;
  
• 
  O’z xizmeti salasinda jetekshi ilimiy ha’m uslibliq oray boladi.
  

Institut.

• 
  A’dette bilimlerdin’ bir tarawi shen’berinde joqari ha’m onda keyingi ta’limlerdin’ ta’lim da’stu’rlerin a’melge asiradi;
  
• 
  Xaliq xojalig’inin’ ma’ilm tarawlari ushin qaniygeliklerdi qayta tayarlaw ha’m qaniygeligin joqarilatiwdi a’melge asiradi;
  
• 
  A’meliy ha’m sonday-aq fundamental ilimiy izertlewler alip baradi.
  

Joqariw oqiw orinlarinda bag’darlar boyinsha fakultetler, bo’limler, talabalar akademik toparlari du’ziledi. Joqariw oqiw tarawindag’i ta’lim xizmeti bazari, ma’mleket ta’repinen basqarilatug’in oqiw orinlari ortasinda ba’seki ortalig’in payda etiw, ma’mleketlik ha’m ma’mleketlik emes oqiw orinlarinin’ rawajlaniwin ta’miyinlew, tiykarg’i ka’siplik-ta’lim da’stu’rlerinde ko’zde tutilmag’an pulli ma’sla’xatlar ha’m qosimsha xizmetlerdi rawajlantiriwg’a tiykarlanadi. Joqari oqiw orinlarin sho’lkemlestiriliwi ,qayta du’ziliwi ha’m jabiliwi O’zbekistan Respublikasi Ministirler Ken’esi engizgen ta’rtipte a’melge asiriladi. Ma’mleketlik buyritpa boyinsha joqari mag’liwmatli ha’m joqari bilimli qaniygelerdi tayarlaw, ma’mleketke qarasli ha’m ma’mleketlik emes oqiw orinlarina ha’r jili ajiratilatug’in ma’mleketlik ta’lim grantlari tiykarinda a’melge asiriladi.
Ma’mleketlik ta’lim grantlari esabinan bolg’an oqitiw qarejetleri byudjet esabinan qa’liplesedi. Ka’rxana ha’m sho’lkemler byurtpalari boyinsha qaniygeler tayarlaw oqiw orinlari ta’repinen kontrakt tiykarinda a’melge asiriladi. Ka’rxana ha’m sho’lkemler grantlarin o’z ta’lim ha’m ilimiy mekemelerge ha’m tikkeley puxaralarg’a ajiratiwi mu’mkin. Ka’rxana ha’m aho’lkemlerdin’ grantlari tikkeley puxaralarg’a, oloardin’ oqiw orinlarina kiriw ushin konkurstan o’tiw na’tiyjeleri boyinsha ajiratiladi.
Ta’lim ha’m ilimiy mekemelerdin’ oqiw protsessi menen baylanisli qarejetlerge, sonin’ ishinde, oqitiwshilar ha’m ilimiy basqishlar miynetine haqi to’lew, materiyalliq, texnikaliq bazani qarji menen ta’miyinlew, rawajlandiriw ha’m oni bekkemlew qarejetleri, sho’lkemler, puxaralardan aling’an qarejetler esabinan qaplanadi.
Ma’mleket ha’mde ka’rxana ha’m sho’lkemler grantlarin oqiw ha’m ilimiy mekemeler yaki puxaralarg’a ajiratiw ta’rtibi O’zbekistan Respublikasi Ministirler Ken’esi tastiyiqlag’an “Mamleketke qarasli ha’m ma’mleketlik emes oqiw orinlari ushin ta’lim grantlari haqqinda”g’i nizam tiykarinda a’melge asiriladi.
Mamleketlik talim grantlari tiykarinda ta’lim alg’an qaniygelerden paydalaniw bazar mu’nasebetleri menen ma’mleket ma’plerin na’tiyjeli qosqan halda a’melge asiriladi.
Joqari oqiw orni ta’repinen ma’mleketlik ta’lim standartlarinin’ oprinlaniwi ha’mde kadrlar tayarlaw sapasinin’ qadag’alawi ta’limdi basqariw boyinsha wa’killikli ma’mleketlik organ ha’m O’zbekistan Respublikasi Ministirler Ken’esi janindag’i Ma’mleketlik test orayinin’ Kadrlardi tayarlaw sapasin qadag’alaw, pedagok kadrlar ha’m oqiw orinlarin attestatsiyalaw basqarmasi ta’repinen a’melge asiriladi.
Joqari oqiw orinlarin akkredidatsiyalaw ta’rtibin O’zbekistan Respublikasi Ministirler Ken’esi engizedi. Ma’mleketlik joqari oqiw ornin du’ziw haqqindag’i akt og’an ta’lim xizmetin alip bariw huqiqin beredi. Ma’mleketlik emes joqari oqiw orni ta’lim xizmetin alip bariw huqiqina ma’mleketlik akkredatsiyadan o’tken payittan baslap iye boladi ha’m a’meldegi ta’rtipte attestatsiyadan o’tkiziledi. Joqari oqiw orni ma’mleketlik akkredatsiyadan attestatsiya na’tiyjeleri boyinsha maxrum qiliwi mu’mkin.Joqari oqiw orinlarindag’i oqiw protsessi ma’mleketlik ta’lim standartlarin a’melge asiriwdi ta’miyinleydi sabaqlardin’ joqari oqiw orinlarinda to’mendegi tu’rleri engizilgen: lektsiya, ma’sla’xa’t, seminar, a’meliy sabaq, labaratoriya jumisi, praktika, kurs jumisi, qaniygelik pitkeriw jumisi.
Auditoriyada sabaqlardin’ barliq tu’ri ushin 45 (yaki ta’nepissiz, jup sabaqliqlar ushin 40 minutli) akademik saatlar qabillanga’n sabaqlar ortasinda ta’nepis 10 minuttan kem emes. Joqari oqiw orinlarindag’i oqiw jili, a’dette eki semeystirge bo’linedi, olardan ha’r biri talabalar o’zlestiriwi na’tiyjelerinin’ juwmaqlaniwi menen tamamlanadi.
Talabalardin’ bilimi “ayriqsha”, “jaqsi”, “qanaatlantirarli”, “qanaatlantirarsiz” baxalar arqali aniqlanadi.
Bu’gin biz kadrlar tayarlaw milliy da’stu’rinin’ ekinshi basqishinan, yaki sapa basqishinan o’ttik.
Bul degen so’z 2001-2005 jillarda ta’lim salasinda tu’p sapa o’gerisleri bolmag’i lazim.
Ha’m bul jerde neler na’zerde tutilmaqta?
Hammemizge belgili, ne islep shig’ariwimiz kerek?
O’nimdi qalay islep shig’ariwimiz kerek?
Bul o’nimdi kim satip aladi?
Usag’an mashqalalar resurslardin’ sheklengeni ha’m za’ru’rliklerdin’ sheksizligi sharayatinda keshetug’in protsess sipatinda bazaar ekonomikasinin’ to’rt u’stini bolg’anday ta’lim protsessinde bir ta’repten belimge qaray sheksiz za’ru’rlikler, ekinshi ta’repten sheklengen imkaniyatlar sharayatinda keshedi.
Bul jerde “Neni oqitiw kerek?”, “Qansha oqitiw kerek?”, “Kim ushin oqitiw kerek?”, “Qalay oqitiw kerek?” degen mashqalalar ta’lim sistemasi mashqalalari sipatinda ha’r dayim ko’ndelen’ bolip turadi. Olardin’ sheshimi tiykarinda to’rt tayanish u’stinlerinin’ bu’gingi ku’n talabi da’rejesinde ekenligine baylanisli boladi.
1-u’stin. Ta’lim en’ da’slep materiyalliq oqiw bazasinin’ zamanago’yligine baylanisli. Ol oqiw protsessinin’ barliq qatnasiwshilari ushin ma’ka’n ha’m ortaliq waziypasin o’teydi. Oqiw bazasi qanshama talap da’rejisinde bolsa, kadrlar tayarlaw sapasida sonshama joqari boladi. Bul a’piwayi haqiyqat.
2-u’stin. Ta’lim mazmuninin’ materiyalliq oqiw bazasi, ma’mleketlik ta’lim standartlari ha’m oqiwliqlardan keyin, a’lbette, olarg’a tiykarlanip jaratilatug’in oqiwliq ha’m oqiw qollanbalarisiz ko’z aldimizg’a keltiriw qiyin.
Milliy ta’limnin’ u’shinshi tayanish u’stini –bul aktiv oqitiwshi esaplanadi. Xosh, olar oqiwshilar aldinda o’zlerin ta’lim-ta’rbiya, sabaq ha’m a’dep, mexr ha’m miriwbette qarizdar dep sezbey atirg’an joqpa eken? Ha’r bir oqitiwshi o’zinin’ haqiqiy ornin tapqanba? Uliwma qanday oqitiwshini aktiv oqitiwshi dep ayta alamizba?
Ta’limnin’ to’rtinshi tayanish u’stini-bul aktiv oqiwshi. Al, olar oqiw protsessinde passiv esitiwshi, tek qulaq saliwshi bolip qalmay atirma? Olardin’ jan’aliqlardi qabillaw ko’lemi ha’m da’rejeleri jeterlime? O’z u’stinde islew ko’nlikpelerine iyeme? Uliwma qanday oqiwshini aktiv dep ayta alamiz? Ol qanday talaplarg’a juwap beriwi kerek?
Bizin’ pikirimizshe, eger oqiwshinin’ oqiwg’a bolg’an qizig’iwshilig’i ju’da joqari bolsa ha’m o’z betinshe u’yreniwge bolg’an qabiliyeti ku’shli bolsa ha’m o’z u’stinde erkin islep, ilimiy jumista isshen’ ha’m ilimiy maqalalardi turaqli ja’riyalap turg’an, shet tildi jetik iyelegen, shet el a’debiyatlarinan taliq paydana alatug’in, imtizamli quliq iyesi ha’m a’depli, ja’miyetlik jumislarda aktiv qatnasip kiyatirg’an bolsa bunday oqiwshinin’ bu’gingi ku’n talabina juwap beriw yaki aktivlik da’rejesin 86-100 ball (payiz) menen do’retiwshi aktiv oqitiwshi sipatinda baxalaw mu’mkin.
Solay etip joqaridag’i to’rt u’stin ta’miyinlengende g’ana tu’pkilikli sapa o’zgerislerine erisiw mu’mkin.