1. экономиканы модернизациялаў шараятында есап системасының орны ҳӘМ ӘҲмийети реже

11.O’ZBEKISTAN RESPUBLIKASI BILIMLENDIRIW H’AQQINDAG`I
NIZAMNIN` AHMIYETI
реже:
1.Nizamnin` maqseti, ta`lim sistemasi ha`m tu`rleri, ta`lim protsessi qatnasiwshilarin sotsialliq qorg`aw, ta`lim sistemasin basqariw, juwmaq.
2.Kadrlardi tayarlaw milliy bag`darlamasi (Mashqalalar ha`m qadrlardi tayarlaw sistemasin tu`pten reformalaw faktorlari, milliy bag`darlamanin` maqseti, waziypalari ha`m oni ju`zege shig`ariw basqishlari, kadrlar tayarlawdin` milliy modeli, kadrlar tayarlaw sistemasin rawajlandiriwdin` tiykarg`i bag`darlari, milliy bag`darlamani ju`zege shig`ariwg`a tiyisli sho`lkemlestiriw ilajlari.


Таяныш сөзлер: ta`lim sistemasi, ta`lim protsessi, sotsialliq qorg`aw, ta`lim sistemasin basqariw, kadrlardi tayarlaw, reformalaw, faktorlar, milliy bag`darlama, milliy model.


1.Nizamnin` maqseti, ta`lim sistemasi ha`m tu`rleri, ta`lim protsessi qatnasiwshilarin sotsialliq qorg`aw, ta`lim sistemasin basqariw, juwmaq.
O’zbekistan Respublikasinin’ g’aressizligi ha’m onin’ joqari ta’lim
sistemasina unamli ta’siri
O’zbekistan Respublikasi ma’mleketlik g’aressizligine erisip, ekonomikaliq ha’m sotsiyalliq jaqtan rawajlaniwdin’ o’zine ta’n jolin tan’lawi kadrlar tayarlaw tu’sinigi ha’m mazmunin qayta sho’lkemlestiriwdi za’ru’r qilip qoydi ha’m Qatar is-ila’jlardi ko’riwdi : “Bilimleniriw haqqindagi nizamdi” qabillawdi (1997-jili); Jan’a oqiw jobalari, da’stu’rleri, sabaqliqlardi engiziwdi, (nomunaviy) didaktik ta’minlew islep shig’iwdi, oqiw ornlarin attestatsiyadan o’tkeriwdi ha’m akkreditsiyalawdi, jan’a tiptegi ta’lim mekemelerin payda etiwdi talap etedi.
Mektepкe deyingi ta’lim salasinda u’ylerde sho’lkemlestirilgen balalar baqshalari ha’mde balalar baqshasi mektep kompleksi tarmag’i rawajlanip barmaqta. Balalar shet tillerdi, geografiya, su’wretlew ha’m muzika o’neri, kompyuter sawatlig’i tiykarlarin u’yretiwshi 800 den artiq topar sho’lkemlestirilgen.
Jan’a tiptegi mektepler h’am uliwma ta’lim oqiw orinlari tarmag’i rawajlanip barmaqta.
Ha’zirgi ku’nde 238 litsey ha’m 136 gimnaziya islep turipti. “Salamat a’wlat ushin”, “Ma’nawiyet ha’m mariyfat”, “ekonomikaliq bilim”, “Awil mektebi”, “Rawajlaniwda nuqsani bolg’an balalardi tiklew” ha’m basqa tarmaq bilim d’stu’rleri a’melge asirilmaqta. Respublikamiz ulwma bilim mekteplerinde 435 min’nan artiq oqitiwshi islemekte, olardin’ 73% joqari mag’liwmatli. Miynet bazarin, en’ da’slep awilliq jerlerde sho’lkemlestiriwdin’ terretoriyalliq o’zgesheliklerin esapqa alg’an halda o’ner-texnika bilimin qayta sho’lkemlestiriwge kirisildi. Ha’zirgi ku’nde bul sistemada ja’mi 221 min’ adamdi ta’lim menen qamtip alg’an 442 oqiw orni, sonin’ ishinde, 209 ka’sip-o’ner mektebi, 180 ka’sip-o’ner litseyi ha’m 53 biznes mektebi islep turipti. Bu’gingi ku’nde baslang’ish ka’sip-o’ner ta’limi oqiw orinlarinda derlik 20 min’ oqitiwshi ha’m ta’jriybeli qaniygeler islemekte.
Respublikada ja’mi 197 min’ adam bilim alip atirg’an bolsa 258 orta ka’sip-o’ner talimi islep turipti. Olarda derlik 16 min’ oqitiwshi ha’m injener-pedagok xizmetkerler miynet qilmaqta.
O’zbekistan joqari maktep sistemasi 58 joqari oqiw orni, sonin’ ishinde 16 universitet ha’m institutdi o’z ishine aladi. Olarda 164 min’ talaba bilim almaqta; 16 nuiversitettin’ 12 si O’zbekistan g’aressizlikke erisken da’lepki eki jilda sho’lkemlestirildi. Joqari oqiw orinlarinda islep atirg’an 18.5 min’ oqiwtiwshinin’ 52% ilim doktori ha’m kondidatlari.
Joqari bilim kadrlar tayarlawdi huquqiy bag’darda o’tkiziw jumislari alip barilmaqta, oqiw orinlarinin’ tarmag’i ken’eymekte, universitet bilimi rawajlanbaqta, bilimlerdin’ jan’a tarmaqlari boyinsha kadrlar tayarlaw baslap jiberildi, joqari mektepti ko’p basqishli sistemag’a o’tkiziw a’melge asirilmaqta. Abiturintler ha’m studentlerdin’ bilim da’rejesin test ha’m reyting tiykarinda baxalawdin’ alding’i usillari engizilmekte.
Joqari mag’liwmatli ilimiy ha’m ilimiy-pedagok kadrlar sipatinda ko’beygen talaplarg’a muwapiq aspirantura ha’m doktarantura kadrlar tayarlaw isi ken’eymekte. Joqari attestatsiya komissiyasi sho’lkemlestirildi. Respublikada derlik 4 min’ aspirant bolip, olardan 69% joqari ta’lim sistemasinda ha’m 31% ilimiy-izertlew institutlarinda bilim almaqta. Ja’mi ilimiy ha’m ilimiy-pedagok kadrlardin’ 8% tin ilim doktorlari ha’m 37% ti ilim kondidatlari quraydi. Kadrlar ta’jriybesin asiriwda ha’m olardi qayta tayarlaw sistemasinda 23 institut, 16 fakultet, 4 oray ha’m 14mag’liwmatin joqarilatiw kurslari islep turipti.
Ziyrek balalar ha’m oqiwshi jaslardi qollap-quwatlaw boyinsha ma’mleketlik siyasat alip barilmaqta. Intali ha’m jas o’spirim jaslardi izlep tabiw, olarg’a ko’meklesiw, olardin’ qabiliyeti ha’m intasin o’stiriw boyinsha arnawli fondlar sho’lkemlestirildi, qabiliyetli jaslardi shet ellerdegi jetekshi oqiw orinlari ha’m ilimiy oraylarda oqitiw ha’m stajirovkadan o’tkiziw jolg’a qoyildi.
Ilim ha’m bilim salasinda xaliqaraliq baylanislar ken’eyip barmaqta. Sog’an qaramay, qiling’an o’zgerisler kadrlar tayarlaw sapasin asiriw, ma’mleketti sotsiyalliq-ekonomikaliq rawajlandiriw talaplarina muwapiq boliwin ta’miynley almadi.
Ta’lim salasindag’i ma’mleket siyasatinin’ tiykarg’i printsipleri to’mendegilerden iba’rat;

• 
  ta’lim ha’m tarbiyanin’ insanpa’rwar, demokratiyaliq xarakterde ekenligi;
  
• 
  ta’limnin’ u’zliksizligi ha’m izbe-iz ekenligi;
  
• 
  uliwma,orta, sonday-aq orta arnawli ka’sip-o’ner ta’limnin’ ma’jbu’riyligi;
  
• 
  orta arnawli, ka’sip-o’ner ta’limnin’ bag’darin; akademik litseyinde yaki ka’sip-o’ner kolledjinde tan’lawdin’ ixtiyariylig’I;
  
• 
  ta’lim sistemasinin’ du’nyaliq xarakterde ekenligi;
  
• 
  ma’mleket ta’lim standartlari shen’berinde ta’lim aliwdin’ ha’mme ushin ashiqlig’i;
  
• 
  ta’lim da’stu’rlerin tan’lawg’a birden-bir ha’m saylang’an, toparlang’an qatnasta boliw;
  
• 
  bilimli boliwdi ha’m qabiliyetti qoshametlew;
  
• 
  ta’lim sistemasinda ma’mleket ha’m jama’a’t basqariwin sho’lkemlestiriw;
  

Bilim aliw huqiqi jinisi, tili, jasi, rasasi, milleti, dinge mu’na’sibetine, sotsiyalliq kelip shig’iwi, xizmet tu’ri, sotsiyalliqda’rejesi, turar jayi, O’zbekistan Respublikasi terretoriyasinda qansha waqit jasap otirg’anina qaramastan, ha’r kimge bilim aliwda ten’ huqiqlari kapalatlanadi.
Bilim aliw huqiqi;

• 
  Ma’mleket ha’m ma’mleketlik emes bilim mekemelerin rawajlandiriw, o’ndiristen ajralg’an ha’m ajralmag’an halda bilim aliwdi sho’lkemlestiriw;
  
• 
  Bilim ha’m kadrlar tayarlaw ma’mleketlik da’stu’rleri tiykarinda biypul oqitiw, bilimlendiriw mekemelerinde sha’rtnama tiykarinda to’lew esabinan ka’sip o’ner u’yretiw;
  
• 
  Barliq tu’rdegi bilimlendiriw mekemelerinin’ pitkeriwshileri keyingi basqishlardag’i oqiw orinlarina kiriwge ten’ huqiqlarg’a iye boliwi;
  
• 
  U’yde yaki o’zi erkin ra’wishte bilim alg’an puxaralarg’a akkreditatsiyadan o’tken bilimlendiriw mekemelerinde eksternat ta’rtibinde attestatsiyadan o’tiw huqiqin beriw arqali ta’miynlenedi.
  

Basqa ma’mlekettin’ puxaralari O’zbekistan respublikasinda xaliq araliq sha’rtnamalarg’a muwapiq bilim aliw huqiqina iye.
Respublikada jasap atirg’an puxaralig’i bolmag’an shaxslar bilim aliwda Ozbekstan respublikasi puxaralari menen ten’ huqiqqa iye.
Pedagogikaliq xizmet penen shug’illaniw huqiqi.
Tiyisli mag’liwmati, ka’siplik tayarlig’i bar ha’m jetik tarbiyaliq paziyletlerge iye bolg’an shaxslar pedagogik xizmet penen shug’illaniw huqiqina iye.
Pedagok xizmetkerlerdi joqari oqiw orinlarina jumisqa qabil qiliw O’zbekstab respublikasi ministerler ken’esi tastiyiqlag’an nizamg’a muwapiq taqlaw tiykarinda a’melge asiriladi. Pedagogikaliq xizmet penen shug’illaniw sud hu’kimine tiykarlanip sheklengen shaxslardin’ bilimlendiriw mekemelerinde bul xizmet penen shug’illaniwg’a jol qoyilmaydi.
Bilimlendiriw mekemelerinin’ huqiqiy tiykarlari.
Bilimlendiriw mekemelerin akkredidatsiyalaw wa’killikli ma’mleket organi ta’repinen attestatsiyag’a tiykarlanip a’melge asiriladi. Bilimlendiriw mekemesi yuridik shaxs bolip, nizam hu’jjetlerinde belgilengen ta’rtipte du’ziledi.
Ma’mleketlik emes bilimlendiriw mekemesi ministerler ken’esi belgilegen ta’rtipte ma’mleket akkreditatsiyasinan o’tken payittan baslap yuridikaliq shaxs huqiqlari ha’m bilimlendiriw xizmeti menen shug’illaniw huqiqina iye boladi. Bilim mekemeleri nizam hu’jjetlerine muwapiq islep shig’ilg’an ustav tiykarinda xizmet ko’rsetedi. Bilim mekesi attestatsiya na’tiyjeleri boyinsha ma’mleket akkredatatsiyasinan maqrum etiliwi mu’mkin. Bilimlendiriw mekemeleri oqiw-ta’rbiya komplekslerine ha’mde oqiw ilimiy o’ndiris birlespeleri ha’m uyimlarina birlesiwge haqili.
Ta’lim mekemeleri ustavinda bekgilengen waziypalarina muwapiq pulli ta’lim xizmetlerin ko’rsetiw, sonday-aq isbilermenlik xizmetinin’ basqa tu’rleri menen shug’illaniwg’a haqili.
O’zbekistan respublikasinin’ bilimlendiriw haqqindag’i nizami puxaralarg’a bilim, ta’rbiya beriw, ka’sip-o’ner u’yretiwdin’ huqiqiy tiykarlarin belgilewdi ha’mde ha’r kimnin’ bilim aliwdan iba’rat konstitutsiyaliq huqiqin ta’miynlewge qaratilg’an.
Bilimlendiriw haqqindag’i nizam hu’jjetleri usi nizamnan ha’mde basqa nizam hu’jjetlerinen iba’rat.
Qaraqalpag’istan respublikasinda bilimlendiriw salasindag’i mu’na’sebetler Qaraqalpag’istan respublikasinin’ nizam hu’jjetleri menende ta’rtipke salinadi.
Eger O’zbekistan respublikasinin’ xaliq-araliq sha’rtnamasinda bilimlendiriw haqqindag’i nizam hu’jjetlerinen o’zgeshe qag’iydalar belgilengen bolsa, xaliqaraliq sha’rtnama qag’iydalari qollanilg’an. Bilimlendiriw O’zbekistan respublikasi sotsiyalliq rawajlaniwi salasinda en’ basil dep ja’riyalanadi. Xaliqtin’ bay intelektual miyrasi ha’m uliwmaliq u’rp-a’detleri tiykarinda, zamanago’y ma’deniyat, ekonomika, ilim, texnika ha’m texnologiyalaardin’ jen’isleri tiykarinda kadrlar tayarlawdin’ jetik sistemasin qa’liplestiriw O’bekstan rawajlaniwinin’ za’ru’r sha’rti bolip tabiladi. Kadrlar tayarlaw milliy da’stu’ri “Bilmlendiriw haqqinda” g’i Ozbekstan respublikasi nizminin’ qag’iydalarina muwapiq halda tayarlang’an bolip, milliy ta’jriybenin’ analizi ha’m bilimlendiriw sistemasindag’i du’nya ju’zlik mashtabtag’i jen’isleri tiykarinda tayarlang’an ha’mde u’lken uliwma ka’sip o’ner ma’deniyatina, do’retiwshilik ha’m sotsiyalliq aktivlikke, sotsiyalliq-siyasiy ha’mde erkin rawishte mo’lsherdi tuwra ala biliw qabiliytine iye boplg’an, keleshek waziypalarin ilgeri su’riw ha’m sheshiwge kadrlardin’ jan’a xizmetin sho’lkemlestiriwge bag’darlang’an.
Da’stu’r kadrlar tayarlaw milliy modelini a’melge asiriwdi, ha’r ta’repleme kamal tapqan, ja’miyette turmisqa maslasqan, bilim ha’m ka’sip-o’ner da’stu’rlerin aqli ra’wishte tan’law ha’m keyinshelik puxta o’zlestiriw ushin sotsiyalliq-siyasiy, huqiqiy, psihologik-pedagogik ha’m basqa ta’rizdegi sharayatlar tayarlaw, ja’miyet, ma’mleket ha’m shan’araq aldinda o’z juwapkerliginsezetug’in puxaralardi tayarlawdi na’zerde tutadi.