1. Dunyoqаrаsh tushunchаsi

60. Bilishning mazmun va mohiyati Bilish nazariyasining predmeti va uning o’ziga xos xususiyatlari. Tayanch atamalar: Bilishda subyekt va obyektning o’zaro aloqasi. Bilish faoliyat turi. Bilish va uning darajalari. Hissiy va mantiqiy bilish.

“ Empirik' degan tushuncha zamirida ''empiriya”, ya’ni empirik darajasi “tajriba” tushunchasi yotadi. Lekin bu bilishning empirik darajasi tajribadangina iborat degan ma’noni bildirmaydi. Ilmiy nazariyaning zarur empirik bazasi eksperimentdir, u hozirgi zamon fani rivojining muhim omiliga aylandi. Fanning, birinchi navbatda tabiiyotning butun taraqqiyot tarixi eksperiment bilan biron-bir tarzda bog'liqdir. Tabiiyot fanini ko'pincha eksperimental fan deb atab, bu bilan uning ilgari antik va o'rta asrlar fani doirasida mavjud bo'lgan tabiatni bilish usullaridan farqini ta’kidlab ko'rsatadilar. Yangi zamon fani tomonidan amalga oshirilgan oddiy, o'z im- koniyatiga ko'ra g'oyat cheklangan va hodisalami yuzaki o'rganish va tasniflash uchungina yaroqli bo'lgan hodisalami oddiy kuzatish metodidan eksperimentga asoslangan yangi metodga o'tib, hodisalami muntazam va muayyan maqsadni ko'zlab faol tadqiq etishga o'tish bilishning tarixiy rivojlanish yo'lidagi muhim bosqich bo'ldi. Eksperimentlar ikki sinfga bo'linadi: sifatiy\a miqdoriy cksperimentlar. Si- fatiy va ancha oddiy eksperimentning maqsadi hodisaning faqat mavjudlik faktini aniqlashdan iborat. Masalan, yorug'lik sinishi ko'rsatkiehlari turlicha bo'lgan muhitlar chegarasidan yorug'lik o'tishini tadqiq qilib, sinish fakti mavjudligini osonlik bilan aniqlash mumkin. Sifatiy eksperiment murakkab o'lchov sistemalari va ma’lumotlami ishlab chiqish sistemalari bilan kamroq jihozlanadi. Har qanday nazariya - bu faktlami ishonchli tarzda nazariy darajasi bilishgina emas, o'iganilayotgan hodisalaming empirik ta’rifigina emas, u bu faktlami tushuntirish funksiyasini ham bajaradi. Gipotezalardan farqli о ‘laroq, nazariya to‘g‘ri va asosli tushuntirish imkonini beradi. Nazariya mavjud va aniqlangan faktlami muayyan sohadagi qonunlar va boshqa mavjud aloqalarning mantiqan zarur oqibati sifatida tnshunti- radi. Ya’ni nazariyada bizni qurshab turgan hodisalar va voqealarni lasodiilar taitibsizligi deb emas, balki obyektiv zarur va qonuniyatli munosabatlaming ko'rinish va mavjud bo‘lish shakli sifatida izohlash mumkin bo'ladi. Bundan tashqari, oldindan aytish, ilmiy bashoratqilish ilmiy nazariyaning muhim funksiyasidir. Shunday qilib, nazariya — bu muhim munosabatlar va qonunlarni bilish asosida obyektiv va real jarayonlami ifoda etuvchi tushunchalar tizimidir.