1. Dunyoqаrаsh tushunchаsi

57. Yangi davr falsafasining rivojlanishidagi ijtimoiy-siyosiy sharoit. Tayanch atamalar: F.Bekon va T.Gobss, R.Dekart va B.Spinoza ta’limoti. G.Leybnis va J.Lokkning falsafiy ta’limotlari

Ingliz faylasufi FRENSIS BEKON (1561-1626 yy.) yangi davr falsafasining asoschilaridan biri bulib, XVI asr oxiri -XVII asrda Yevropaning Gollandiya, Fransiya va Angliya singari mamlakatlarida kapitalistik munosabatlar tez rivojlanayotgan davrda yashadi. Bu davrga kelib Angliya dengiz mamlakatiga aylandi. Burjuaziya yangi rivojlanish boskichiga kutarildi, yangicha xayotiy va amaliy extiyojlar ishlab chikarish va fan oldiga katta talablar kuya boshladi. Anashunday tarixiy sharoitda F.Bekon ingliz sanoat burjuaziyasi va yangi dvoryanlar manfaatining tarafdori sifatida uzining falsafiy asari - «Yangi organon»ni yaratdi.TOMAS GOBBS (1588-1670 yy.) XVII asr Angliya falsafasining buyuk vakili bulib, Bekon goyalarini ximoya kildi va davom ettirdi. Gobbs yirik faylasuf,mantikshunos, matematik, estetik, davlat va xukuk nazariyotchisi edi. Uning
falsafiy nazariyasi ingliz burjuaziyasi va yangi dvoryanlar aristokratik kismi manfaatlarini aks ettirdi. Gobbs moddiy olamni birdan bir reallik deb xisoblab,falsafaning predmeti olamni tushunish va urganishdir, deb xisoblanadi. Uning fikricha olam materiya va jismlar yigindisidan iborat bulib, olamda jismoniy,
moddiy sababdan boshka sabab yukdir. Tabiatdan boshka xech kanday sababni tan olmay materialistik va xurfikrlik goyasini ilgari surdi. Gobbs ong va tafakurni fikrlovchi materiyadan ajratish mumkin emas, deb ta’kidladi. Obyektiv yashash fakat materiyadagina xosdir.XVII asr fransuz falsafasi uziga xos yullar bilan rivojlandi.Uning ta’nikli vakillaridan biri RENE DEKART (1596-1650YY.) bulib, "Metod tugrisida muloxazalar" asarida risionalizm asosida fanning barcha soxalarida kullanilishi mumkin bulgan universal bilish metodini yaratishga xarakat kildi.Dekart fikricha, falsafaning dastlabki vazifasi eski akidalardan voz kechib,
mutlako yangi metodologik asos yaratishdir. U yangi davrning uziga xos original falsafiy sistemasini yaratdi. Fanning kup soxalarida muxim kashfiyotlar kildi. Dekartning Kuyosh sistemasining paydo bulishi tugrisidagi farazlari, cheksiz olamning olovga, xavoga va yerga uxshash uch elementdan kelib chikkanligi
tugrisidagi fikrlari, mexanistik asosda bulsa xam evolyusiya goyasini ishlab chikilishi va uni tabiyotshunoslikka tadbik etishi - ana shularning xammasi fan tarakkiyotiga kushilgan buyuk xissa edi. BENEDIKT SPINOZA (1631-1677M.) Gollandiyalik buyuk olim va XVII asr falsafasining tanikli vakilidir. U badavlat yaxudiy oilasida dunyoga keldi, yoshligidan «Tavrot» bilan shugullandi. Spinoza Dekart (u 20 yil Gollandiyada
yashagan) falsafasi bilan yakindan tanishganidan sung iudaizm dini bilan butunlayalokasini uzdi. Buning okibati ularok yaxudiylar uz dinlari va jamoasidanchetlatdilar.Spinoza Dekart ta’limotidagi materialistik goyalarni yanada rivojlantirdi.Uning falsafiy sistetmasi markazi «Moddiy substansiya» tushunchasi yotadi.Uning fikricha moddiy substansiya xech narsaga, xatto xudoga xam boglik emas. Spinoza uz falsafasidagi Dekart karashidagi dualizmni kat’iy rad etdi va dunyoning asosida fakat bir substansiya yotishini e’tirof kildi. Uning fikricha tabiatda ikki
substansiyaning bulishi mumkin emas. Bir substansiya ikkinchisini vujudga keltira
olmaydi. Turli predmet va xodisalar olami tabiat yoki modis ifodalaridan iboratdir.JON LOKK (1632-1703 yy.) XVII asr Angliya falsafasining yirik nomayondasi bulib, Dekart rasionalizimiga zid ravishda sensualizm (lot. «sezgi»,«xis» demakdir)ni asoslashga xarakat kildi. Uzining falsafaga doyr «Kishi akli
tugrisida tajriba» asarida bilish nazariyasini birinchi uringa kuydi. J.Lokk tugma
goyalar xakidagi nazariyani tankid kildi. Xudo goyasi noanik va chalkash, deb
xisobladi. Uning ta’kidlashicha, kishilar bilimi va goyalarimiz tajriba va
sezgilarmizdan kelib chikkandir. Kishilar tayyor tugma goyalarga ega bulmaydilar
va bulishi xam mumkin emas. Lokk tajribaning ikki turini-ichki va tashki tajribani