1. Dunyoqаrаsh tushunchаsi

95. O‘rta Osiyo sharq Renessansi va so‘ngi davrdagi axloqiy fikrlar rivoji. Tayanch atamalar: Abu Nasr Farobiy, Sa'diy Sheroziy, Abduraxmon Jomiy, Ibn Sino, Alisher Navoiy, Beruniy, Mirzo Bedil, Ahmad Donish va boshqa mutafakkirlarning axloqiy qarashlari.

Alisher Navoiyning ustozi, naqshbandiya tariqati piri murshidi buyuk tojik shoiri Abdurahmon Jomiy (1414—1492) axloqiy qarashlari ham diqqatga sazovor. Uning «Bahoriston» pandnomasi va «Haft avrang» (Yetti taxt) turkumidagi dostonlarida o‘sha davr axloqiy muammolari bilan birga axloqshunoslikning qadimiy-an’anaviy masalalari ham o‘rtaga tashlanadi. Jomiyning «Bahoriston»i Shayx Sa’diyning «Guliston» asari yo‘lida yozilgan pandnoma bo‘lib, unda axloqiy tushunchalar, tamoyillar, m e’yorlar hamda ular orasidagi bog‘liqliklar, qiziqarli hikoyatlarda va shu hikoyatlardan chiqarilgan she’riy xulosalarda ifoda topgan. Jomiy mamlakatni boshqarishda din yoki dinsizlikning ahamiyati u qadar katta emas, muhimi, xalqning farovon va erkin yashashini ta’minlashda deb biladi. Shu bois xalqqa zulm qilgan, musulmonman deydigan munofiq va zolim hukmdordan adolatli kofir podsho afzaldir, zero, aqlu insof bilan hukm yurgizgan hukmdorgina o‘z mamlakatida ham farovonlikni, ham axloqiylikni ta’minlay oladi: «Tarix ko‘rsatadiki, jahon saltanati besh ming yil davomida kofir mug‘lar (otashparastlar — A.Sh.) qo‘lida bo‘ldi va davlat shular xonadoni qo‘lida turdi. Chunki ular adl ko‘rguzdilar va zulmni ravo bilmadilar...