1. Dunyoqаrаsh tushunchаsi

55. Insоn оngining tаbiiy-ijtimоiy jihаtlаri. Tayanch atamalar: Оng vа in’ikоs. In’ikоsning mоhiyati, аsоsiy shаkllаri. In’ikоs jаrаyoni. Hissiyotvа tаsаvvur. Irоdа vа tаfаkkur. O’z-o’zini аnglаsh, tuyg’ulаr, оnglilik vа оngsizlik muаmmоlаri. Ong o'z tabiati va mohiyatiga ko'ra juda murakkab bo'lib, uni qator fanlar o'rganadi. Masalan, falsafa, sotsiologiya,fiziologiya, psixologiya, tilshunoslik, pedagogika kabi fanlar shular jumlasiga kiradi. Falsafadan boshqa fanlar ongning alohida ma’lum bir tomonini o'z predmeti doirasida o'rgansa, falsafa ongni bir butun holda, har tomonlama olib o'rganish asosida uning umumiy mohiyati, kelib chiqishi va rivojlanishini umumnazariyjihatdan tahlil qiladi. Falsafada ,,ong“ kategoriyasi insonning butun moddiy va ma’naviy faoliyatini tahlil qilish va tushunishning markaziy tushunchasidir. Inson o'zining ongli faoliyati bilan o'zi mavjud bo'lgan tabiatdan farq qiluvchi Jkkilamchi tabiatni“ va,ayni chog'da, „ijtimoiy muhit“ni,ya’ni jamiyatni yaratadi. 1Falsafada inson ongi yuksak darajada tashkil topgan materiyia— inison miyasining xossasi, inson miyasidagi voqelik in’ikosining oliy ruhiy shakli, ijtimoiy taraqqiyot mahsuli, deb qaraladi. Ong muammosini bunday tushunish borliq evolutsiyasi natijasida noorganik tabiatdan organik tabiatning kelib chiqishi, organik tabiat taraqqiyotida unga mos in’ikos shakllarining rivojlanib, o'zgarib, oddiy turlardan murakkab turlarga o'tib borishi asosida shakllangan degan qarashdan kelib chiqqan.Ong — psixik faoliyatning oliy shakli. U fakat insonga xos fenomendir. O., uning mohiyati masalasi eng qad. muammolardan biri. O.ni dastlab diniy va mifologik karashlar doirasida tushuntirishga uringanlar. O.ni liniy tushuntirish uni iloxiy hodisa, xudo yaratgan moʻʼjiza tarzida talkin qilishga asoslanadi. Koʻpgina dinlarda inson O.i buyuk ilohiy aqlning namoyon boʻlish shakli tarzida tavsiflanadi. Bunday qarashlarning ildizi juda qad. boʻlsada, ular hamon oʻzining koʻplab tarafdorlariga ega. Kimki olam va odam yaratilganligini tan olar ekan, O. ham yaratganning qudrati deb hisoblayd. O.ning mohiyatini izohlashda 2-yoʻnalish — bu O. moddiy olamni inson miyasida aks etishi deb tushunish, uni inson tanasi faoliyati bilan bogʻlab talqin etishdir. Ayni vaqtda ma-terialistik yoʻnalish nomini olgan bunday yondashuvlar doirasida O.ning mohiyatini buzib talqin qilish hollari ham paydo boʻldi. Vulgar materializm deb nom olgan oqim namoyandalarining fikricha, xuddi jigar saf-roni ishlab chiqargani kabi, miya ham O.ni ishlab chiqarar emish. Bunday yondashuv natijasida O. ideal emas, moddiy hodisa degan xulosa kelib chiqadi. Vaholanki, safroni koʻrish mumkin, ammo O.ni koʻrib ham, ushlab ham boʻlmaydi. Aslida O. tarixi insonning inson boʻlib shakllana boshlashi tarixi bilan bogʻliqdir. Inson ham biologik, ham ijtimoiy mavjudot ekan, demak, O. ham biologik va ijtimoiy taraqqiyot mahsulidir. O. insonning fikr va hislari, sezgilari, tasavvurlari, irodasi va karashlaridan tashkil topgan. Oʻzoʻzini anglash, xotira, iroda, nutq O.ning asosiy jihatlaridir.Hozirgi zamon fani O. materiyaninguzoq davom etgan evolyusiyasining natijasi ekanligini tan oladi. Materiya, tabiat hamma vaqt mavjud boʻlib kelgan, inson esa moddiy dunyoning nisbatan soʻnggi taraqqiyotining mahsulidir. Materiya taraqqiyoti, fikrlay oladigan insonning paydo boʻlishi uchun bir necha million yillar kerak boʻlgan. O. tabiat taraqqiyoti mahsuli, materiyaning xossasidir, barcha materiyaning emas, balki oliy darajada tashkil topgan materiyaning , yaʼni inson miya-sining mahsulidir. Lekin O.ning boʻlishi uchun miyaning oʻzigina bulishi yetarli emas. O. insonni qurshab turgan tabiiy va ijtimoiy muhit bilan chambarchas bogʻlangan va shu muhitning taʼsirida faoliyat koʻrsata oladi.Hozirgi zamonda murakkab ijodiy jarayonlarni ham amalga oshiruvchi elektron mashinalar yaratilgan, lekin ular O.ning oʻrnini bosa olmaydi, chunki O. oʻta murakkab obʼyektiv mavjudlikdir Онг тарихи инсоннинг инсон бўлиб шаклана бошлаши тарихи билан боғлиқдир.Узоқ вақт давомида инсон, унинг онги планетар, яъни Ер шари