1-dars. Morfologiya va uning o’rganish ob’yekti. So'Z turkumlari dars maqsadi

Savol va topshiriqlar
1. Fe’l deb qanday so'z turkumiga aytiladi?

2. Fe'llarning qanday ma'no turlarini bilasiz?

3 Bir ma'no guruhiga mansub fe'llar qanday belgilarga ko'ra farqlanadi?

10-dars. NISBAT VA MAYL QO'SHIMCHA­LARINING USLUBIY XUSUSIYATLARI

NISBAT SHAKLLARI USLUBIYATI
Dars maqsadi: nisbat shakllari haqida o'rta umumiy ta'limda olgan bilimlarni mustahkamlash.

Nisbat shakllaridan o'rinli foydalanish ko'nikmasini shakllantirish.

R e j a:

1. Nisbat shakllari haqida ma'lumot.

2. Nisbat shakllari tasnifi.

3. Nisbat shakllarining o'zaro vazifaviy almashinuvi va uning uslubiy xususiyatlari.

Fe'ldan anglashilgan harakat-holat bilan shu harakatni yuzaga chiqaruvchi shaxs o'rtasidagi munosabatni ifodalovchi fe'l shakllariga nisbat shakllari, shunday shakllar tizimiga esa nisbat kategoriyasi deyiladi.
Nisbat shakllari va ularning ma'nolarini quyidagi jadvalda ko'ring:

T/r	Nisbat turlari	Nisbat shakllari	Ma'nolari	Misollar
1.	Bosh nisbat	Ø	Harakatning ega orqali ifodalangan shaxs tomonidan bajarilishini bildiradi	o'qidi, kelyapti
2.	Birgalik nisbat	-ish, -ish	Fe'l o'zagidan ifodalangan harakatning bir necha shaxs tomonidan bajarilganini ifo­dalaydi	o'qishdi, kelishyapti
3.	Orttirma nisbat	-dir (-tir), -giz, (-qiz, -g'iz), -kaz -qaz), -t, -iz, -ar, -sat	Fe'l o'zagidan ifodalangan harakatga da'vat qilingan shaxs ma'nosini bildiradi	qoldirdi, keltirdi, kirgizdi, o'tkazdi (o'tkizdi), o'qitdi, tomizdi, qaytardi, ko'rsatdi
4.	O'zlik nisbat	-l(il), -n (-in)	Harakatni bajaruvchi shaxs bilan harakat tushgan obyekt birlashgan holda bo'ladi	yuvindi, kiyindi, qo'zg'aldi
5.	Majhul nisbat	-l(-il), -n (-in)	Harakatni bajaruvchi shaxs noma'lum bo'ladi	yuvildi, qilindi, bajarildi

Ba'zan bir nisbat ma'nosi o'rnida boshqa nisbat shakllaridan foydalaniladi. Xususan, bosh nisbat ma'nosida birgalik nisbat shakllari ishlatilishi mumkin. Masalan, keldi — kelishdi, kelyapti — kelishyapti, Shuningdek, bosh nisbat ma'nosida majhul nisbat shakllaridan foydalaniladi: qildim o'rniga qilindi, bajardim o'rniga bajarildi, kiring o'rniga kirilsin kabi. Bunday holat ma'lum uslub-emotsional ma'no talabi bilan ro'y berdi. Ko'pincha keyingi holat hurmat, kamtarlik ma'nolarini ifodalaydi.