1-dars. Morfologiya va uning o’rganish ob’yekti. So'Z turkumlari dars maqsadi

Savol va topshiriqlar
1. Sodda va qo'shma so'zlarning o'zaro farqini ayting.

2. Qo'shma so'zlarning o'ziga xos xususiyatini bayon qiling. So'z birikmasidan farqini ayting.

JUFT VA TAKRORIY SO'ZLAR HAMDA ULARNING

SINONIMIYASI. QISQARTMA SO'ZLAR VA

ULARNING USLUBIY XUSUSIYATLARI
Ikki so'zni yonma-yon qo'shish yo'li bilan hosil qilingan so'zlar juft so'zlar sanaladi. Masalan, qishin-yozin, erta-kech, bugun-erta va boshqalar. Bunday so'zlar ko'pincha yangi ma'noga ega bo'ladi va sodda so'zlar bilan sinonimik munosabatda bo'ladi: qishin-yozin-doimo, erta-kech-hamisha, bugun-erta-(yaqinda). Yoki umumlashtirish ma'nosini ifodalaydi: idish-tovoq (ro'zg'or buyumlari), qalam-daftar (o'quv quroli), ko'ylak-lozim (sarupo) kabi
Juft so'zlar doimo ikki qismdan iborat bo'ladi. Bu qismlar zid ma'noli so'zlardan (masalan, erta-kech, oldin-ketin, ochin-to'qin, ostin-ustun kabi) yoki o'zaro yaqin ma'noli so'zlardan (er-xotin, idish-tovoq, taxta-o'qlov, oshiq-ma'shuq kabi) tashkil topadi.
1. Sodda so'zlar bilan sinonim bo'lgan juft so'zlarda tasviriylik, ta'kid ma'nosi kuchliroq bo'ladi. Masalan, qishin-yozin tinmaydi jumlasi doimo tinmaydi jumlasiga nisbatan tasviriyroq, ta'sirchanroqdir. Non-pon, choy-poy, katta-katta, tez-tez, sovuqdan-sovuq, dam- badam, so'zma-so 'z, uncha-muncha kabi so'zlar takror so'zlar sanaladi.
Juft va takroriy so'zlardan o'rinli foydalanish nutqning ifodaliligini, ta'sirchanligini oshiradi. Yuqoridagi takrorlangan yoki juftlashgan so'zlarda ko'pincha yangi ma'no hosil bo'ladi: nari-beri (tez), uncha-muncha (sal, oz.) kabi. Ba'zilari esa so'z ma'nosini kuchaytirish, ta'kidlash, umumlashtirish uchun ishlatiladi: tez-tez (tezlikni kuchaytirish), sira-sira (ma'noni ta'kidlash), tun-kun (umumlashtirish) kabi.
So'z takrorida qismlar turli shaklda bo'ladi, shunga ko'ra ular quyidagi turga bo'linadi:

1. Har ikki qism bir xil shaklda: tog'-tog', tez,-tez, ko'p-ko'p kabi.

2. Birinchi qism chiqish kelishigida, ikkinchi qism bosh va jo'nalish kelishigida: ko'pdan ko'p, naridan beri yildan yil(ga) kabi.

3. Birinchi qism bilan ikkinchi qism o'rtasida ba,- ma qo'shimchalari qo'yiladi: yuzma-yuz, qadam-baqadam, dam-badam, eshikma- eshik kabi.

4. Ikkinchi qismning birinchi tovushi fonetik o'zgarishga uchraydi: osh-posh, ora-chora, odam-podam kabi.
Juft va takroriy so'zlar qismlari o'rtasida yozuvda chiziqcha qo'yiladi.

Takroriy so'zlar qismlari o'rtasida -ma, te- qo'shimchalari qo'yilganda -ma birinchi qism oxiriga, ba- esa ikkinchi qism boshiga qo'shiladi. Masalan, orqama-ketin, dam-badam, zo'r-bazo'r, zinhor-bazinhor kabi.

So'zlarni takrorlash va juftlash yo'li bilan ravish yasalganda, ular quyidagi so'z turkumlaridan bo'ladi:

1. Ot-ot (qator-sator, tun-kun, yildan yilga).

2. Sifat-sifat (uzundan uzun, ochiqdan ochiq).

3. Fe'l-fe'l (uzil-kesil, turib-turib, qo'sha-qo'sha, qo'yarda-qo'ymay, bilinar-bilmas).

4. Olmosh-ravish (oldinma-keyin, nari-beri).

5. Olmosh-olmosh (o'z-o'zidan, o'z-o'zicha, o'zidan o'zi).

6. Son-son (birma-bir).

7. Taqlid so'z-taqlid so'z (taqa-taq, shart-shurt) va boshqalar.