1-dars. Abdulla Qahhor “O‘tmishdan ertaklar” qissasi va “Sarob” romani Reja

P. Qodirovning romanlari.

P. Qodirov o`zbek adabiyotini barkamol romanlar bilan boyitdi. Bu ro –

manlar davrning, zamonnig muhim ijtimoiy, insoniy muammolarini haqqo-

niy ko`rsatish, qahramonlar hayoti va jonli xarakterlar pishiq va terin ishla-

nishi jihatidan o`ziga xos.

P. Qodirov Abdulla Qahhorning shogirdi. Uning ijodini ilmiy jihatdan

ham chuqur o`rgangan. Ustozning shogirdiga ham inson, ham yozuvchi

sifatida ta`siri kuchli. Shu ma`noda P. Qodirov birorta asarida hayot haqi –

qatiga zid ish tutmadi, mafkurabozlikka berilmadi, shaxsiy manfaatlar yo`-

lida asarini kimlarningdir manfaatiga moslamadi. Aksincha, u romanlarida

dolzarb va murakkab masalalarni birinchidan bo`lib yoritdi.

Yozuvchi romanlarida qahramonlar harakatidagi kenglik va miqyosni

ko`rsatishdan ko`ra, ular ruhiyatidagi nozik nuqtalargacha kirib borishga

intiladi. So`z sehri bilan tuyg`ularni tilga kiritadi. Hayot manzaralari,

davr muammolari voqealar, hodisalarni mustaqil tadqiq etishni u, ko`proq,

shularning qalblarda to`yinfan hissiy jarayonlarini aks ettirish orqali amal –

ga oshiradi. Uning “ Uch ildiz “, “ Qora ko`zlar “, “ Olmos kamar “

singari zamonaviy romanlari bu masalada tarixiy salmoq bilan nafas olga-

nidek, “ Yulduzli tunlar “, “ Avlodlar dovoni “, “ Ona lochin vido –

si “ singari tarixiy romanlaridan shunga xizmat qiluvchi “ zamonaviy

ruh va falsafiy tafakkur “ ueurib turadi. Zamonaviy yoki tarixiy mavzuda

bo`lishidan qat`iy nazar, bu romanlarning barchasini birlashtirib turadi –

gan fazilat bor. Bu ularning qahramonlari timsolida millatimizga mansub

go`zal va noyob ma`naviy xislatlarning yorqin aks etishidir.

“ Uch ildiz “ ( 1955 – 1958 ) romanida shaxsga sig`inish oqibatlari

keskin fosh etildi. Asar markaziga oliy o`quv yurtidagi hayot, xususan,

talabalar Mahkam va Gavhar muhabbati qo`yiladi. Biroq ular va ularga

kelib bog`lanuvchi boshqa ko`plab qahramonlar taqdirida davrning dolzarb

muammolari ochila boradi. Bular: odamlarni qo`rqitib, tuhmat qilib, titroq-

da ushlab turishga o`rgangan fakultet dekani Hakimov; ana shunday razil –

lik tufayli nohaq qamalib ketgan tarixchi olim Toshev; ilg`or, xolis, millat –

parvar fikrlari, chor hukumati zamonidagi Andijon qo`zg`oloni haqida ijo –

biy fikr aytgani uchun salkam sinfiy dushmanga chiqarib qo`yilgan Ak –

barov va boshqalardir. Bular mafkura iskanjasida bo`lgan zamon dahshat –

laridan ayrim ko`rinishlar edi. Qadr – qimmat mezoni insiniy fe`l – atvor,

imon, vijdon emas, balki mafkuraviy “ sadoqat “ bo`lib qolgan edi.

Stalin vafotidan so`ng o`tgan asrning 50 – yillari o`rtalarida jamiyatda

Jiddiy yangilanishlar paydo bo`ldi. Yangi dunyoqarashli yoshlar yetishib

chiqdi. Ular tuhmat, ig`vorlarga qarshi dadil va mardona kurash boshladi –

lar. Shular tufayligina Akbarov va Toshev singarilarning hayoti omon qol –

di. Gavhar, Mahkam, Ochil singari yangi dunyoqarashli, imonli, vijdonli

yoshlarning sa`y – harakati bilan Hakimov hamda uning hamtovoq shogirdi

Eshonboyevlar tegishli jazolarini oldilar.

Yozuvchi Akbarov timsolida mustaqil fikrlash masalasini ham ko`tarib

chiqdi. Bu qahramon qiyofasida, ma`lum darajada, adibning o`zini ham

aks etadi. “ Uch ildiz “ romanida hayotdagi mafkurabozlikka barham

berilgani, adolatsizlikka chek qo`yilgani aks ettirilibdi – da, deb tushun –

maslik lozim. Adib avvalgi yillarga nisbatan jamoyatda paydo bo`lgan

yangi qarashlarni, yangi shaxslarni real ko`rsatish qatorida, ularga o`z

ideallarini ham singdiradi.

Yozuvchi talqinicha, insonning insoniyligini mafkura emas, balki ma`na-

viy – ma`rifiy asos belgilaydi. Roman nomiga ham inson taqdiri va qiyofa-

sini muhabbat, el – yurtga fidoyili va bilibdan iborat uch ma`naviy – ma`ri-

fiy ildiz belgilaydi, degan g`oya singdirilgan. Deyarli yarim asar avval ya –

ratilgan “ Uch ildiz “ romani istiqlol davrimiz g`oyalariga k`op jihatlari

biln hamohangdir.

Yozuvchi “ Qora ko`zlar “ ( 1963 – 1966 ) romanida oila, burch, ha –

lollik, e`tiqod, to`g`rilik kabi ma`naviy muammolarning yangi – yangi qir –

ralarini yoritdi. Ma`lumki, asar yozilgan zamonda sho`rolar mamlakatida –

qishloq bo`ladimi, shahar bo`ladimi – hamma yoqda hayot farovon, degan

soxta, yolg`on g`oya hukmron edi. Adib esa, O`zbekistonning olis Oyko`l

qishlog`idagi kishilar ma`naviyatini, yashash tarzini aks ettirish orqali ha –

yotning asl, haqqoniy manzaralarini ko`rsatdi.

Xo`jalik raisi Davlatbekov – manfaatparast va mansabparast. “ Nima bizga

Amerika “ qabilida ish tutib, xo`jalikdagi chorva tuyog`iga qiron keltirish-

ga bir bahya qolgan. “ Davlatbekovchilik “ masalasida Ortiq undan ham

ustasi farang. Kattalarga yaltoqlanish uning suygan oshi. Uning nazarida

vijdon degan ikkinchi, uchinchi darajali matoh. Xuddi shu – vijdonga mu –

nosabat aka – uka Ortiq va Avazni bir – biridan keskin ajratib turadi.

Romanda Hulkar, Jannatoy, Cho`lponoy singari ayollar obrazi chuqur

mehr bilan tasvirlangan. Ularning og`ir, mashaqqatli mehnati, olia, muhab-

bat, qadr – qimmat borasidagi erksizligi, “ hurmatli “ o`zgalar inon – ixti –

yoridan chiqa olmaslogi kuyinchak ehtiros va haqqoniylik bilan yoritilgan.

Alloh odamga ulug` yosh bersa, zakovatni, diyonatni ham qo`shib bersin

ekan. Romandagi Ismat bobo esa bunday emas – teskarisi.

“ Qora ko`zlar “ romanida qishloq hayoti tasvirlangan bo`sa, “ Olmos

kamarda “ ( 1977 ) yozuvchi shaharliklar hayotiga murojaat etdi. Asar

qayta ishlandi.

“ Yulduzli tunlar romani “ – asar nainki adib ijodi, balki, XX asr o`z-

bek adabiyoti tarixida muhim o`rin tutadi. Sho`rolar bunday asarlar xalq –

ning ko`zini ochdi, isyonkor ruhni charxlaydi, ulug` ota – bobolar orqali

buyuk o`tmishga, ma`naviy qudrat an`analariga intilish va sadoqatni

kuchaytiradi, deb qo`rqdilar va yanglishmadilar. Bu asar ham shunday asar.

1978 – yil bosilib chiqdi, hatto O`zbekiston Davlat mukofotiga sazovor

bo`ldi ( 1981 ). Lekin ko`p o`tmay asar va yozuvchi boshiga ko`p og`ir

kunlar tushdi. Roman matbuotda feodalizmni tar`gib qiluvchi asar sifatida

qoralandi. Muallifga millatchi, burjua yozuvchisi deb tuhmat qilindi. Yangi

zamon, mustaqillik adibni ham, romanni ham xalqqa qaytardi. Bu asar shoh

sarkarda, shoir – benazir inson Z. M. Boburning yorqin siymosi mahorat bn

aks ettirilgan to`laqonli va sermiqyoa badiiy asardir. Roman Bobur siymo –

sini tarixiy haqiqatga mos, badiiy jihatdan jozibali tasvirlashi bilan e`tibor-

li. Humoyun og`ir betob bo`lib yotganida Bobur farzandiga shunday deydi:

“Sening betoqatligingga men toqat keltiray! Sening shu og`ir dardingni xu-

do sendan olib menda bersin….

….. Bobur umumiy jimlikda Humoyunning boshidan uch marta aylandi – yu:

- E parvardigor! – deb iltijo qildi. – Menki, Boburmen, agar jon

berish mumkin bo`lsa, umr – u jonimni Humoyunga qurbon qildim! Azro –

yil mening jonimni olsin – u, xudo Humoyunga shifo bersin!”

Humoyun ko`p o`tmay tuzaladi. Bobur qazosi shu voqealarga to`g`ri kela –

di. Bobur Hindistonda saltanatni boshqarganda podsho bo`lishning shon –

shavkati bilab bir qatorda, adadsiz pushaymonlarni, iztiroblarni, yuzi qaro-

lig`larni boshidan kechirgan. Vatan sog`inchi bilan o`rtangan. Shu ma`noda

romanda Bobur ruhi, ichki dunyosi, orzu – armonlarining yuksak mahorati

bilan tasvirlanganini ta`kidlash zarur. Onasi Qutlug` Nigorxonim bilan

Boburning nafas olishdayoq bir – birlarini tushunishlari, inining Xonzoda –

begimni nainki so`z, balki yuark bilan anglay bilishi, shoirning havo emas

ilhom bilan nafas olayotgan betakror sohir holatlaridagi his – hayojonlar

tasviri P. Qodirovning ruhiyat manzaralarini ko`rsatishdagi ustaligidan

dalolat beradi. Qahramon o`z – o`zini ichdan tahlil etadi, qiynayotgan sa –

vollarga shu yo`sinda javob izlaydi va topadi. Zaharlangan Bobur ruhiyati

shunday chiziladi: “Boshidan o`tgan o`lim dahshati hamon xayolidan nari

ketmasdi. Shu qil uzilsa, o`lim deb ataladigan zulmat qa`riga qulab tushi –

shini 2 kun davomida muttassil his qilish unda yashash istagini behad ku –

chaytirib yuborgan edi. Hayotning bir lahzasi uchquni dunyoning barcha

boyliklari – yu, toj –u taxtlaridan ham aziz ekanligi unga astoydil sezildi”.

Qahramon ruhiyatini teran, jonli, samimiy ochish o`z – o`zidan bo`ladi –

gan ish emas. Buning uchun yozuvchu bunday his – tuyg`ularni o`z qalbi-

dan o`tkaza olishi kerak. Mustaqillik davriga kelib, “ Yulduzli tunlar“dek tarixiy asarning qadr –qimmati, ahamiyati yanada oshdi. Roman Vatan, millat, ulug` ota – bobolarimizga mehr – muhabbatni yanada e`zozlashga undaydi.