1-dars. Abdulla Qahhor “O‘tmishdan ertaklar” qissasi va “Sarob” romani Reja

P. Qodirovning nasriy asarlari.

P. Qodirov hikoya va qissachilik emas, balki ayni milliy hikoya va

Qissachilik rivojiga katta hissa qo`shgan yozuvchidir. Uning “Student-

lar” ( 1950 – yil, birinchi hikoyasi, bu kitob chiqqanda u hali ToshDU da

sharqshunoslik fakultening studenti edi ). Yana uning “Jon shirin” 1968-

yilda yozilgan.

Adib qahramonlarini chuqur o`ylar girdobida, ikkilanish, iztroblar jara-

yonida va ijtimoiy dardlar to`qnashgan nuqtada tasvirlashga intiladi.

Shunday asarlardan biri “ Jon shirin “ hikoyasidir.

Hikoyada paxta yakka hokimligi davrida hukm surgan ayrim dahshat –

lar qahramonlarning achchiq taqdiri orqali ro`yirost ko`rsatib berilgan.

Paxtaga sepilgan doridan yosh bola halok bo`ladi. Atrofdagilar zaharlana –

di. Bu mohiyat e`tibori bilan mallatning, irsiyatning paxta zug`umi ostida

zaharlanib borayotganiga, himoya qilinishi lozim bo`lgan haq – huquqi –

ning tili qisqaligiga ishora edi. Aybdorlar esa elni mutelikka slogan mar-

kazdagilarigina emas, uni shu holatda tutib turgan o`zimizdagilar, briga –

dir – u rais, firqa kitobi – yu undan yuqoridagilar. Bir vaqtlar mashhur

“ Nazir otaning g`azabi “da tosh yog`sa ham paxtani terishga da`vat etil –

gan edi. Bu asar esa paxtaga sepilgan dorilar odamni o`ldirib yubirsa ham

rejani bajarish kerak, deyilgan siyisatning insonlar taqdiridagi badiiy ko`ri-

nishi edi.

Yozuvchi hikoyada muteki, qaramlikni keskin fosh etdi. Sodir bo`lgan

dahshatni ochish, aybdorlarni jazolash o`rniga, hamma amaldorlar ishni

bosdi – bosdi qilish tarafdori. Chunki bu ishda hammasining aybi bor, egat-

larni zaharlab bo`lsa – da, yuqoriroq hosil olish va mansab – martabani

qo`ldan chiqarmaslik – hikoyadagi mansabdorlarning maqsadi shu. Sepi –

layotgan dorini, doridagi zaharni bilishmaydimi? Bilishadi. Bolaga, uning

otasiga achinishni ham unutishmaydi. Lekin jinoyatni oshkor qilishmaydi.

Mutelik, qullik davom etversin, bolalar nest – nobud bo`lsa bo`laversin.

Unga qarshi chiqish uchun esa jon shirinlik qilyapti, lekin tokaygacha de –

moqchi bo`ladi yozuvchi.

Hikoya asosida 1997 – yilda yaratilgan videofilm ham muvaffaqiyatli

chiqdi. Badiiy asar markazida, asosan, inson turadi. Uni o`yga, hayajonga slogan muammolar aks ettiriladi.

P. Qodirovning “Qadrim“, “Erk“, “Meros“ qissalari markazida inson

Shaxsiga ehtirom, shaxs tabiatining mehvari sanalmish erk, o`zlik, qadriyat

muammolari qo`yilgan. “Qadrim” qissasi - Iskandar kim nima desa xop

deydigan itoatkor, mutelikni, hatto, ma`lum darajada, oddiy bir hayotiy

haqiqat sifatida qabul qiladigan yigit. U zarur bo`lganda mustaqil fikrni,

xohishini, raddiyasini ham ma`lum qilishga qimtinadi. Sevgilisi Zulayho

esa, aksincha, o`zgalarga qaramlikka ko`nika olmaydi. Uning vujudida

qo`rquvga, hadika, o`zgalarga qaramlikka qarshi bir tug`yon bor. U birov –

ning turtgisi bilangina harakatga kelishni yoqtirmaydi. Mustaqil mushoha –

da yuritmay, o`zganing ta`sirida fikrlay boshlovchi kishidan orlanadi.

Mana shunday xislatli Iskandarni kezi kelganda siltab tashlashgacha bora-

di. Hayotga endi kirib kelayotgan yigit qiyofasida tasvirlangan bu qaram-

likka qarshi isyo, qadr – qimmat, o`zlikni, g`ururni himoya qilish va mus-

taqil fikrlashga da`vat deganda adib kichik bir shaxsiy, xususiy maqsadgina

nazarda tutgani yo`q. Uning zamirida chuqur ijtioiy ma`no: tutqun g`oya –

larga qaramlik va bo`ysunishdan qutilishga chorliv maqsadlarini ham ifo-

dalashga urindi.

Bu haqda asar yozilgandan keyin yigirma yildan so`ng yozuvchining o`zi

bunday deydi: “ Totalitar imperiya bizni qaram ahvolga solib, qadr – qim –

matimizni yerga urishini ich – ichimizdan sezib, ruhan behad qiynalardik.

Lekin buni ochiq aytolmay, “Qadrim”, “Erk” kabi qissalarda ichki erkini

yo`qotgan, mutelik dardiga giriftor bo`lgan qahramonlar hayotini hamdard-

lik bilan ko`rsatish orqali ozodlik va mustaqillikka bo`lgan tashnalikni

qondirishga intilardim “. Bu fikrni tiniq tushunish muhim. Sho`ro tuzumi,

g`oyasi tomonidan qadr – qimmat oyoqosti qilinishi haqida gap borar ekan,

sababini Moskvadan tashqari, ma`lum ma`noda, o`zimizdan ham qidirish

kerak. To`g`ri, tizgin markaz qo`lida edi. Lekin tizginni ishga soluvchilar,

amalgam oshiruvchilar o`z ichimizda, qatorimizda oz emas. Ular o`z yurt-

doshlarimiz, ayniqsa, turli toifadagi amaldor va firqaviylar esi. Qadr – qim-

matimiz, erkimiz, o`zligimiz – o`z qatorimizda yura turib, o`z vatandoshi-

miz bo`la turib, ana shundaylar tomonidan ham oyoqosti qilingani, chin

erkimiz, ozodligimiz bo`g`ib turilgani sir emas.

Yozuvchi qadr – qimmat, erk uchun kurash, o`zgaga mute va qaram bo`l-

maslik g`oya;arini ilgari surar ekan, bunga to`sqinlik qilhan yurtdoshlari –

mizni ko`rsatish orqali, ular timsolida tuzumni va uning tizginini olisdan

boshqarib turganlarni nazarda tutgandek bo`ladi.

Yozuvchi “Erk” qissasi markaziga ham erk va qadr – qimmat masalasini

qo`ydi. Buni asosan, muhabbat va oila orqali yoritdi.

Sattor ota – ona qistovi bilan muhabbatsiz uylandi, farzandli bo`ldi. Uni

rafiqasi Oysha qanchalik sevmasin, ko`ngli isimaydi. Oyshani mutlaq tu –

shunmaydi emas, tushunadi, farzandini ham o`ylaydi. Lekin o`z ko`ngliga,

vijdoniga, qalb amriga qarshi borolmaydi. Munoeiqlik qilib yashashni esa

xohlamaydi.

Sattor inistitutda o`qib yurganida haqiqiy muhabbatini Roziyada topadi.

Shu bilan qissa tugashi mumkin edi. Lekin yozuvchining bosh muddaosi

bunda emas. Barcha qahramonlar vujududagi tug`yon, ko`nglidagi iztrob

iskanjasida, yurak qo`ygan savollarga javob izlash qiynoqlarida ko`rsatilar

ekan, bu izlanishlar erk va qadr – qimmat mohiyatini uqishga bo`ysundiri-

lar. Rost – da Oysha – baxtsiz, farzand – yetim, Roziya – sevilibman deb,

Sattorning o`zi esa, aylanay, yangi muhabbat degancha ketavermaydi – ku!

Bu insonlar yuragida qanchadan talotumlar yotibdi, axir. Atrofdagilar ham

Ularning tutumini turlicha baholaydilar. Bahs – munozaralarning keti ko`-

rinmaydi.

Yozuvchi bu ichki tug`yon sabablarini, ildizlarini izlaydi, badiiy tahlil

etadi va bizga ko`rsatgandek bo`ladi. Xo`sh, Sattor va Oyshaning bu ahvol-

ga tushish sababi nimada? Erksizlikda, erk degan muqaddas tushunchani

e`zozlay bilmaslikda, deb javob beradi yozuvchi badiiyati. Xastaman, uy –

langaninigni ko`rib qolay, deb ota o`qishga ketayotgan o`g`lini o`z ra`yiga

ko`ndirgan. Qaytib kelguningcha Oyshaxonni birov ilib ketadi, deb onasi

ham o`g`lini uylanishga qistalang qilgan.

Boshqa tarafdan, Oysha ham Sattor o`zini sevish – sevmasligini aniq bil –

may, o`zining ham Sattorga ko`ngli bor – yo`qligini chuqur his etmay te –

gavergan. Muhabbat degan xilqat talablariga Sattor tuyg`ulari bilan javob

beradimi – yo`qmi, o`ylab o`tirmagan. Oyshadagi itaotkorlik, g`urur sust –

ligi uning erkiga g`ov bo`ladi. Demak, ikkala qahramon ham o`z erki qad –

riga yetmagan, ikkovi ham erksizlik qurboni. Qissa oxirida Sattor Oyshaga

yordam qo`lini uzatadi, Oysha ko`nglida o`zini anglash, g`urur hislari

uyg`onadi. O`z qalblarini o`zlari tahlil etish natijasida qahramonlar asar

nihoyasida erk tug`yusining muqaddasligini anglash yo`liga o`tadilar. Sat-

tor ming mulohazalardan so`ng Oysha tomonda qolish burchi ekanini his

etadi. Lekin yozuvchi, ayni vaqtda, Sattor, Oysha, Roziyalar taqdirini ochiq

qoldiradi. Buni o`zidan ko`ra kitobxonlar hal qilishiga moyillik bildiradi.

“Meros” qissasida yozuvchi el – yurtni doimo to`lqinlantirib yurgan

muammo – paxtachilik mashaqqatlarini qalamga oladi. Unda butun umrini

paykalda o`tkazyotgan, hirmat – azzat – u azob – uqubatini shu mehnatdan

topayotgan paxtakorlarning halol, jozibali qiyofalari aks ettiriladi. Bu meh-

nat bizga otameros, dala ilmi, paxtachilik qonimizga singib ketgan, degan

g`oyani ham ko`rmaslik mumkin emas.

Yozuvchi Yolqin Otajonov timsolida paxtachilik mashaqqatlarini butun

tafsilotlari bilan haqqoniy tasvirlaydi. Ammo bu tinib – tinchimaslik meh –

nat farog`ti sifatidagina taqdim etilmagan. Yozuvchi bu mehnatni doim

mustaqil mushohadasiz, itoatkorona qabul qilingan jarayon sifatida ber –

maydi. Paxtakor xalqining bu masalaga nolavor munosabatini adib Tursun

qiyofasida umumlashtirishga harakat qiladi. Tursun ba`zan paxta mehna –

tidagi zo`riqishdan, e`tiborsizlikdan, adolatsizlikdan ochiqdan ochiq noliy-

di. Bu erk – iroda, qadr – qimmat va umidini bukib tashlayotganlarga isho-

ra edi. Biroq, afsuski, bu qarash asar mehvariga ko`tarilmaydi. Yolqin

Otajonov kabi yetkchi qahramonlar faoliyati va dunyo qarashida ko`rin –

maydi.

“Meros” yozilgan o`tgan asrning 70 – yillarida bu fikrlarini ilgari surish

qiyin edi. Sho`ro siyosati va mafkurasi bunga yo`l qo`ymasdi. Bulardan

qat`iy nazar, qissadagi Yolqin Otajonov obrazi yozuvchining mahorat bilan

yaratgan jonli, intiluvchan, jozibali qahramonlari qatorida turadi.

Adib mahorati romanlarida yangi bosqichga ko`tarildi.