|
ХАСТАЛИК ВА САЛОМАТЛИК
Тиббиёт бошқа соҳалар ичида алоҳида ўрин тутади, чунки уни текшириш ва тафсир этиш объекти инсон ҳисобланади. Юқорида кўрсатиб ўтилгандек, инсон тараққиётида икки йўл — биологик борлик ва сосиал борлик акс этган. Бу тиббиётда ҳал этилувчи муаммоларнинг мураккаблигини кўрсатади. Тиббиётнинг диққат марказида хасталик ва унга қарама-қарши саломатлик туради.
Хасталик ва саломатлик ҳаётнинг кўриниши ҳисобланади ва бу икки ҳолат моддалар алмашинуви ва ташқи муҳит ила боғлиқлиги билан таърифланади. Хаста ва соғлом бўлган организмда ҳам ҳаётни сақлаб қолишни белгиловчи ҳимоя мослашув реакциялари амалга оширилади. Буларнинг ҳаммаси бир бутун ҳолда ҳаётнинг икки кўриниши бўлган хасталик ва саломатликни ўзаро боғлиқлигидан дарак беради.
САЛОМАТЛИК — ички ва ташқи муҳит ўзгаришларига организмни энг яхши мослашиши билан таърифланувчи ниҳий, физик ва сосиал соғломликдир.
ХАСТАЛИК — ички ва ташқи шикастланувчи омиллар таъсирида организм тузалиши ва функциясига зарар етиши билан кcчувчи ўзгарган ҳаётдир.
Хасталик организмни маҳаллий ва умумий мослашувлигининг камайиши билан бемор ҳаёт фаолияти эркинлигининг шакланишлари билан таърифланади. Хасталикда нормал химик, ҳ/ик, физиологик жараёнларнинг кечиши бузилади. Оргаизм олз-оcзини бошқаришнинг cнг юқори даражасига чиқади ва хасталикка қарши курашувчи ҳимоя механизмларини ишга солади. Кишининг касалланишида фақат биологик эмас, балки сосиал муҳит билан ўзаро боғланиш бузилиши, натижада иш фаолиятини чегаралиниши билан унинг намоён бўлиши харакатерлидир. Тиббиёт нуқтаи назаридан хасталик организм билан патоген қўзғатувчининг ўзаро муносабати натижасидир. У турли органлар ва систcмаларнинг тузилиши, функцияси ва моддалар алмашинувининг шикастланишлари оқибатида пайдо бўлади. Хасталик жараёнида патоген омилни емириб лашлаш ва у пайдо қилган шикастланишларни бартараф (қилишга қаратилган ҳимоя — мослашув реакциялари албатта қалнашади. Турли хилдаги шикастланишлар ва мослашув фукцияларининг мажмуаси ҳаёт фаолиятининг нормага нисбатан турли чекланишлари билан намоён бўлади. Хасталикни бундай намоён бўлишлари касаллик белгиси симптоми, хасталикни характерловчи симптомлар йиғиндиси синдром номини олган.
Доимий амалий иш учун хасталикларнинг номенклатура ва классификасияси (турланишлари) мавжуд. У барча касалликларни синдромларини ва паталогик ҳолатларини, уларни этиологиясини ҳисобга олган ҳолда номланишларини кўзда тутади.
Касалликлар сабабчиси номаълум бўлган ҳолатларда классификасияси (турланиши) асосида уларнинг патогенези ётади. Касалликлар номенклатураси ва классификасиясини вақти-вақти билан ВОЗ экспертлари қайта кўриб чиқади.
Касалликларнинг кечишида уларнинг бир неча бос-қичлари: латент (яширин), дарак берувчи, касалликни авжланиши ва тугалланиш (оқибат даври) фарқ қилинади. Бу даврлар айниқса юқумли касалликларда очиқ-ойдин намоён бўлади. Касалликни латент (яширин) ёки инкуба-сион даврида унинг кўзга ташланувчан белгилари бўлмайди. Бу вақтда шикастлов кўрсатади. Организм эса ўз ҳимоя механизмларини сафарбар қилиб, унга қаршилик кўрсатади ва касалликнинг клиник намоён бўлишига олиб келувчи шикастланиш-ларнинг келиб чиқишини олдини олади, деб ҳисоблайдилар. Компенсатор — мослашув механизмлари фаоллиги етарли бўлган ҳолларда, патоген омил йўқ қилиниб юборилиши мумкин ва касаллик ривожланмайди. Бу механизмлар етарли бўлмаган ҳолларда касаллик иккинчи — продромал (дарак берувчи) даврга ўтади. Бу даврда касалликнинг ўзига хос белгилари (симптомлари) ва синдромлари пайдо бўлмайди, лекин касалликларни умумий белгилари — ҳолсизлик, лоҳаслик, ёмон кайфият, баъзан бош оғриғи, иштаҳа йўқолиши, уйқудан сўнг чарчоқлик ҳолати ва ҳоказоларнинг пайдо бўлиши характерлидир. Организмда бундай ўзгаришларнинг пайдо бўлиши ундаги нозик бошқарилиш механизмлари, энг аwало олий асаб системаси ишларининг бузилишларидан дарак беради. Авжланиш даври, касалликнинг ўзига хос белгилари (симптомлари) ва синдромлари пайдо бўлиши билан таърифланади. Бу даврда шикастланиш билан биргаликда организмда тикланиш ва мослашув ўзгаришлари ривожланади. Бироқ, касаллик кечишини оғирлаштирувчи ва беморни кўпинча ўлимга олиб келувчи унинг асоратлари ҳам пайдо бўлиши мумкин. Тугалланиш босқичида қуйидаги оқибатлари — тузалиш, касалликни сурункали хилига ўтиш ва ўлим бўлиши мумкин. Тузалиш бузилган ҳаёт фаолиятининг қайта тикланиши ва организмни ташқи муҳит билан янгича мослашувининг ташкил топиши жараёнидир.
Тўлиқ ва тўлиқ бўлмаган лузалишлар бўлади. Тўлиқ тузалишда хасталик излари қолмайди, тўлиқ бўлмаган тузалишда эса, у ёки бу дефект (етишмовчилик) масалан, юрак пароги сақланиб қолади, лекин у узоқ вақт мослашган бўлиши мумкин. Тўлиқ бўлмаган тузалишда касалликнинг қайталаниши, унинг ресидиви (қайталаниш) бўлиши мумкин.
Ресидив патоген омил сақланиб қолган ҳолатларда масалан, микроорганизмлар емирилмасдан фақат кучсизланганда, слумингдек организмда жиддий орган нуқсони қолганда, рруисииҳн юрак порокларида кузатилгани каби ҳолатларда пайдо бўлади. Жисмоний зўриқишлар, организм шамоллаши, авитаминозлар, оч қолишлик ва бошқа таъсиротлар касаллик қайтарилишини кучайтиради.
Ноқулай шароитларда, организм ҳимоя кучлари камайганда касаллик узоққа чўзилиши мумкин. Касаллик сурункали, сустлик билан кечувчи хилга айланади. Сурункали касалликлар учун авж-ланиш ва ремиссия (сўниш) даврлари характерлидир.
Ремиссия — касалликнинг клиник кўринишларининг қисман ёки бутунлай йўқолиши билан таърифланувчи, бемор ҳолатининг вақтинча яхшиланишидир. Аммо ҳолатнинг яхшиланишидан сўнг кетма-кет мунтазам суратда касалликнинг авжланиши (ресидиви) кузатилади. Ремиссиянинг узоқлиги давом эттирилиши бир неча кундан бошлаб бир йилгача ўзгариб туриши мумкин. Касаллик беморнинг ногирон бўлиб қолиши ёки ўлими билан тугалланиши мумкин.
Do'stlaringiz bilan baham: |
