1. bob bolalarni maktabga psixologik tayyorlash haqida tushuncha

2. BOB Bolalarning o’qishga ishonchi korreksiyasi
2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabga yetukliklik va aqliy rivojlanganlik darajasini aniqlash
Bolani xar tomonlama psixologik tyoshirib, keyin u bilan olib boriladigan tuzatish ishlarini kursatishi mumkin. Maktablarda " Moslashish " sinflarning ochilishi bu muammoni xal kilishga oz bulsada imkon beradi. Psixolog tuzatish metodlarini rejalashtirayetganda bolani maktabga moslashishga ijobiy ta’sir etadigan faktorlarni ya’ni ukuvchini uzini tugri baxolashi oilada tugri tarbiyalanishi oiladagi kelishmovchiliklarning bartaraf etilishi , tengdoshlar orasida bolani xurmat kozonishi xisobga olish lozim. Maktab psixologining uzlashtira olmovchi boshlangich sinf ukuvchilari bilan olib boradigan ishlari. Uning faoliyatidagi amaliy yunalishi tashkil etiladi. Psixolog bunday ukuvchitlar bilan olib boradigan ishining asosiy yunalishlari xakida gapirishdan oldin uzlashtira olmaslik sabablarini kurib chikamiz. Maktabgacha yesh davrdan maktab yoshi davriga utish ancha kiyin kechadigan davrdir. Yetti yeshdagi kiyinchilik bu shunday keskin burulish yoshini unda maktab yoshining barcha davrlari uz ifodasini topadi. Odatda maktabda borish bilan boglik bulgan kiyinchiliklar va muammolar kuyidagilardan iborat.
Yangi ukuv tartibi bilan boglik bulgan kiyinchiliklar.
1.Bunday kiyinchilik kuprok maktabgacha tarbiya muassasalariga bormagan bolalar uchun xosdir.
2.Bolaning sinf jamoasiga moslashuvdagi kiyinchilik.
Bu xolat bolalar jamoalariga yetarli darajada ishtirok etmaganlarida kuprok uchraydi.
3. Ukituvchi bilan ukuvchi munosabatlarida yuzaga keladigan kiyinchiliklar.
4. Bolaning oilaviy sharoiti uzgarishi bilan boglik bulgan kiynchiliklar.
Bu kiyinchiliklar bola rivojlanishning yangi ijtimoiy sharoitlarida asta - sekin uz ifodasini topadi. Psixologlar maktabdan psixogen buzilishi bolalar sinfda ukishdagi kiyinchiliklarning asosiy xususiyatlaridan biri deb kursatadilar.
( Ruxiy omillar) ta’siri ostida kelib chikadigan kasallik psixogen kasalligidir. Mazkur kasallik bolaning maktabda , oilada ob’ektiv va sub’ektiv mavkeining buzilishida ta’lim tarbiya jarayenining kiyinlashuvi xamda uning shaxsda psixogenning tarkib topishida namoyen buladi. Ta’limdagi kiyinchiliklarning aloxida olingan sabablaridan kelib chikib ularni taxlil kilish " Uddalanilmayetgan" materiallarni masalan, yezuv yeki ukishni bosh asos kilib olish keyin esa ularni keltirib chikarayetgan omillarni kurib chikish mumkin. Asosiy murakkablik shundaki, bir xil kiyinchilik ning sababi turli iboralarda turlicha bulishi mumkin. Bolaga yendashishning eng maksadga muvofik yuli bu ta’limning turli boskichlarda ruy beruvchi kiyinchiliklarda bolaning funksional xolatini va rivojlanishning shaxsiy xususiyatlarini xisobga olishdan iboratdir.Ukituvchi bolalarda uchraydigan xar kanday kiyinchilikni uning uzlashtirishi bilan boglaydi. Bunda bolani baxolash odatdagidek uziga xos shaklda buladi, a’lochi demak, yaxshi ukuvchi , olsa yomon ukuvchi. Mazkur shaklda xos choralar kurilgan. Masalan,maktabda yomon uzlashtirgan ukuvchining ota - onasi chakirtiriladi,gazablangan ukituvchi ularga uz farzandlariga yomon karayetganliklarini , yomon tarbiya berayetganliklarini ular bilan kam shugullanayetganliklarini aytib noliydi.
Yana xam achinarlisi ukituvchi sinf oldida yukori ovoz bilan bolani sukadi va kamsitadi. Kupchilik xatoni eng tajribali ukituvchilar xam uzlashtirmasligi sababini ukuvchining dangasaligi, noshudligi, tarbiyasizligi bilan baxolashga urinadilar. Ukituvachi uzlashtirmaslikning xakikiy sabablari tugrisida kamdan kam uylaydi va tabiiyki, uni bartaraf kilishning uziga xos chora tadbirlarini izlaydi. Shuning uchun kuyida maktab psixologining boshlangich sinf ukuvchilari bilan amalga oshirish mumkin bulgan psixologik tuzatish ishlarininng ayrim jixatlarini kurib chikamiz. Misol tarikasida Ye.L.Yakovlevaning tomonidan taklif etilgan tuzatish dasturini xavola kilamiz. Yezilgan suzlarni taxlil kilish, ulardagi xarflarni kurish uchun bolalarga dikkat kilish uyinlari taklif kilinadi. Bu uyin asosida siinash, tuzatish testi yetadi. Buning uchun katta shrift xarflarida bosilgan eski ertak kitoblari olinadi. Bolalarga 5 min davomida uchragan a xarfini chizish taklif etiladi. Bunda bola 4 va undan ortik a xarfini koldirsa yutkazadilar, agar kam koldirsa yutadilar degan shart kuyiladi. Yutganlar ragbatlantiriladi. Uyin xar kuni uynagan ma’kul, yutuklar natijasi esa, bir xa ftada bir marta e’lon kilinadi va golib takdirlanadi.
Topshiriqni bir-biriga kushni bolalarning uzlari tekshiradilar. Chunki bu yeshdagi bolalar uz ishlaridan kura uzgalar ishiga juda kizikadilar. Shunga kura ular sezmay koldirgan xatolarga kura ularning bir necha minut davomida dikkat e’tiborlarini tuplagan xolatlari juda axamiyatlidir. Najalar taxlili shuni kursatadiki,-4 xaftadan sung ukituvchining " Dikkat -e’tiborli bul" degan shiori bolalarda dikkatning tuplanishiga xizmat kiladi. Uymin bilan bir vaktda bolada ona tili darsligidan ukish kursatmasi beriladi. Bu usul Bilan suz kanday yeziladi va kanday ukilishi xakida kiyesiy tushunchaga ega buladi. Xammamiz bilamizki, ijodiy fikrlash kobiliyatini rivojlantiruvchi, dikkatni rivojlanishiga doir mashgulotlar bulib ular ukuvchilarning uziga xos xususiyatlarini ya’ni ularni dikkat-e’tiborli bulishga , bilimlarni mustaxkamlashga va barcha topshiriklarni bajarishga urgatadi. U mashgulotlar kuyidagilar. "Aylanalar", " Kvadratlar" , "Uchburchaklar" anik lekin kutilmagan uyini , sabablar tizimini tuzish", " Muammoni izlashda ziyraklik va xokazolar". Masalan, aylanalar mashguloti. Mashgulot maksadi : ukuvchilarda ijodiy tafakkurning tezligi , uzgaruvchanligi va uziga xosligini shakllantirishdir. Mashgulot uchun zarur material ok kogoz, kalam ukuvchilarga kuyiladigan talab ya’ni beriladigan topshirik kuyidagicha: kuyningizdagi kogozning kismiga ismi - sharifinngiz sinfingizni yezing.
Sizning vazifangiz kogozga aylanalar chizib ularning chiga iloji boricha kuprok rasmlar chizishdan iborat. Bunda chizgan rasmingizning tagiga nomini yezib kuying. Ukuvchilar topshirik bilan tanishtirilgandan sung, mashgulotni olib boruvchi doskada bir ikkita aylanani chizib ularni ichiga rasm chizadi va tagida nomini yezib kursatadilar. Masalan: olma, soat,
mashina. Sungra bolalar topshirikni bajarishga kirishadilar va olingan natijalar kayta ishlanadi.
Kichik maktab yoshining psixologik muammolari. Birinchi marta maktabda kadam kuyadigan birinchi sinf ukuvchilarinng maktabga borganda maktab talablariga sharoitlariga moslashish uchun ma’lum vakt kerak buladi. Amalda moslashish vakti xamma bolalarda xam bir xilda samarali utmasligi mumkin. Bolaning maktabda moslashishdagi kiyinchiliklar fakat ota - onalar arzlardigina emas, balki ukituvchilarning ukuvchilarga berayetgan tavsifnomalarida xam kayd etilmokda. Masalan, ota – onalar bolaning maktabga borishi, uy vazifasini bajarishni xoxlamayetganini,uning tutkich bermasligi, juda asabiy bulib kolganini aytishsa,ukituvchilar bu bolalarning darsda dikkatsizligida tartibsizligida, tingdoshlari bilan tez-tez aytishib kolishlariga e’tibor berishmokda. Bunday bolalarda asabiy ruxiy buzilish, psixik rivojlanishda orkada kolish vujudga keladi. Bolalar maktabda ukishga kanchalik tayyor bulmasalar, maktabda moslashish davri shunchalik kiyin va uzok utadi. Psixologlar bolaning maktabda ukishga tayyor deganlarida uning jismoniy, psixologik va shaxsiy tayyorgarligini nazarda tutadilar. Ukishning dastlabki oylarida maktab psixologining birinchi sinf ukuvchilari bilan, olib boradigan asosiy ishlari kuyidagilardan iborat:
a) maktabga moslashishga kiynalayetgan bolalarni aniklash;
b) bu bolalarda psixologik yordam kursatish.
Bu vazifani bajarish uchun bolani maktabga moslashishdagi kiyinchilik kursatkichlarini aniklash lozim. Kursatkichlar kuyidagicha bulishi mumkin;
1) Ukuv materialini uzlashtirishda
2) Ukituvchi talablarini bajarishda kiynalish, ukuv vazifalarini bajarishda, ixtiyeriylik xususiyatlari, xarakat aktivligining uzgarishi , bolaning emmotsional xususiyatlari , ukishga , maktab xayetiga kizikishlari, ukituvchi va tengdoshlari bilan mulokotga kirishishlaridagi kiyinchiliklaridir. Bolani xar tomonlama psixologik tekshirib, keyin u bilan olib boriladigan tuzatish ishlarini kursatishi mumkin. Maktablarda " Moslashish " sinflarning ochilishi bu muammoni xal kilishga oz bulsada imkon beradi. Psixolog tuzatish metodlarini rejalashtirayetganda bolani maktabga moslashishga ijobiy ta’sir etadigan faktorlarni ya’ni ukuvchini uzini tugri baxolashi, oilada tugri tarbiyalanishi oiladagi kelishmovchiliklarning bartaraf etilishi , tengdoshlar orasida bolani xurmat kozonishi xisobga olish lozim. Maktab psixologining uzlashtira olmovchi boshlangich sinf ukuvchilari bilan olib boradigan ishlari, uning faoliyatidagi amaliy yunalishi tashkil etiladi. Psixolog bunday ukuvchilar bilan olib boradigan ishining asosiy yunalishlari xakida gapirishdan oldin, uzlashtira olmaslik sabablarini kurib chikamiz. Maktabgacha yesh davrdan maktab yoshi davriga utish ancha kiyin kechadigan davrdir. Yetti yeshdagi kiyinchilik bu shunday keskin burulish yoshiki, unda maktab yoshining barcha davrlari uz ifodasini topadi. Odatda maktabda borish bilan boglik bulgan kiyinchiliklar va muammolar kuyidagilardan iborat.
1. Yangi ukuv tartibi bilan boglik bulgan kiyinchiliklar. Bunday kiyinchilik kuprok maktabgacha tarbiya muassasalariga bormagan bolalar uchun xosdir.
2. Bolaning sinf jamoasiga moslashuvdagi kiyinchilik.
Bu xolat bolalar jamoalariga yetarli darajada ishtirok etmaganlarda kuprok uchraydi.
3. Ukituvchi bilan ukuvchi munosabatlarida yuzaga keladigan kiyinchiliklar.
4. Bolaning oilaviy sharoiti uzgarishi bilan boglik bulgan kiynchiliklar.
Bu kiyinchiliklar bola rivojlanishning yangi ijtimoiy sharoitlarida asta - sekin uz ifodasini topadi.
Ta’limdagi kiyinchiliklarning aloxida olingan sabablaridan kelib chikib ularni taxlil kilish “O‘zlashtira olmagan” materiallarni masalan, yezuv yeki ukishni bosh asos kilib olish, keyin esa ularni keltirib chikarayetgan omillarni kurib chikish mumkin. Asosiy murakkablik shundaki, bir xil kiyinchilikning sababi turli iboralarda turlicha bulishi mumkin. Bolaga yondashishning eng maksadga muvofik yuli bu ta’limning turli boskichlarda ruy beruvchi kiyinchiliklarda bolaning funksional xolatini va rivojlanishining shaxsiy xususiyatlarini xisobga olishdan iboratdir.Ukituvchi bolalarda uchraydigan xar kanday kiyinchilikni uning uzlashtirishi bilan boglaydi. Bunda bolani baxolash odatdagidek uziga xos shaklda buladi, a’lochi demak, yaxshi ukuvchi , 2 olsa yomon ukuvchi. Mazkur shaklda xos choralar kurilgan. Masalan,maktabda yomon uzlashtirgan ukuvchining ota - onasi chakirtiriladi,gazablangan ukituvchi ularga uz farzandlariga yomon karayotganliklarini , yomon tarbiya berayotganliklarini ular bilan kam shugullanayetganliklarini aytib noliydi. Yana xam achinarlisi ukituvchi sinf oldida yukori ovoz bilan bolani sukadi va kamsitadi. Kupchilik, eng tajribali ukituvchilar xam xatoni, uzlashtirmaslik sababini ukuvchining dangasaligi, noshudligi, tarbiyasizligi bilan baxolashga urinadilar. Ukituvchi uzlashtirmaslikning xakikiy sabablari tugrisida kamdan kam uylaydi va tabiiyki, uni bartaraf kilishning uziga xos chora tadbirlarini izlaydi.
Shuning uchun kuyida maktab psixologining boshlangich sinf ukuvchilari bilan amalga oshirish mumkin bulgan psixologik tuzatish ishlarininng ayrim jixatlarini kurib chikamiz. Misol tarikasida Ye.L.Yakovleva tomonidan taklif etilgan tuzatish dasturini xavola kilamiz. Yozilgan suzlarni taxlil kilish, ulardagi xarflarni kurish uchun bolalarga dikkat kilish uyinlari taklif kilinadi. Bu uyin asosida sinash, tuzatish testi yotadi. Buning uchun katta shrift xarflarida bosilgan eski ertak kitoblari olinadi. Bolalarga 5 min davomida uchragan a xarfini chizish taklif etiladi. Bunda bola 4 va undan ortik a xarfini koldirsa yutkazadilar, agar kam koldirsa yutadilar degan shart kuyiladi. Yutganlar ragbatlantiriladi. Uyinni xar kuni uynagan ma’kul, yutuklar natijasi esa, bir xaftada bir marta e’lon kilinadi va golib takdirlanadi.
Topshiriqni bir-biriga kushni bolalarning uzlari tekshiradilar. Chunki bu yoshdagi bolalar uz ishlaridan kura uzgalar ishiga juda kizikadilar. Shunga kura ular sezmay koldirgan xatolarga kura ularning bir necha minut davomida dikkat e’tiborlarini tuplagan xolatlari juda axamiyatlidir. Natijalar taxlili shuni kursatadiki, 3-4 xaftadan sung ukituvchining " Dikkat -e’tiborli bul" degan shiori bolalarda dikkatning tuplanishiga xizmat kiladi. Uyin bilan bir vaktda bolada ona tili darsligidan ukish kursatmasi beriladi. Bu usul bilan suz kanday yoziladi va kanday ukilishi xakida kiyosiy tushunchaga ega buladi. Xammamiz bilamizki, ijodiy fikrlash kobiliyatini rivojlantiruvchi, dikkatni rivojlanishiga doir mashgulotlar bulib, ular ukuvchilarning uziga xos xususiyatlarini, ya’ni ularni dikkat-e’tiborli bulishga, bilimlarni mustaxkamlashga va barcha topshiriklarni bajarishga urgatadi.