1 bob. Arika materigi ko’llarining geografik joylashuvi, o’rganilish tarixi

KIRISH

1 BOB. Arika materigi ko’llarining geografik joylashuvi, o’rganilish tarixi.

1.1Afika materigi ko’llarining mintaqalar kesimida taqsimlanishi
1.2Afika materigi ko’llarining o’rganilish tarixi.
2BOB. Afrika materigi ko’llarining morfologiyasi va morfometryasi.
2.1 Afirika materigi ko’llarining morfometrik ko’rsatkichlari
2.2 Afrika materigi ko’llarining tabbiy geografik xususiyatlari
3 BOB. Afrika materigi ko’lllarining xalq xo’jaligidagi ahamyati va muhofazasi.
3.1 Afrika materigi ko’llaridan sanoat va qishloq xo’jaligida foydalanish
3.2 Afika materigi ko’llarining muhofazasi
Xulosa

KIRISH
Materik va okeanlar tabbiy geografiyasi geografiyasi fani yerning geografik qobig’Ini alohida regional va tabbiy komplekslarini o’rganuvchi fandir. Uning asosiy maqsadi yer yuzasidagi materik va okeanlarning tabiatini, unda bo’ladigan jarayonlar va hodisalarning o’zaro bir-biriga bog’liqligini geografik qobiqning barqaror rivojlanish qonunyatlarini o’rganish boy’icha talabalargsa bilimlar berish hamda tegishli ko’nikmalarni shakllantirish. Mazkur kursning kursning vazifalari turlicha .

Materiklar va okeanlar tabbiy geografiyasining maqsad va vazifalari; Umumiy va regionalar tabbiy geografiyasining o’zaro aloqasi bir-biri bilan bog’liqligi va tafovutlarini o’rganadi.
Geografik qobiqnig shakllanishida fazoviy sayyoraviy omillarning ahamyati, yerning og’irligi , quyosh tizimidagi tutgan o’rni, quyosh sistemasida ayalnishi , shakli , Yoshi va oyning borligi. Geografik qobiqning tuzilishi tarkibi va chegaralari.
Okeanlar tabbiy geografiyasining maqsadi va vazifalari boshqa tabbiy fanlar bilan aloqasi.
Materiklar va okeanlar tabbiy geografiyasi geografik xaritalar geografik qobiq va uning rivojlanish
Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi kursida Yerning geografik qobig’i va landshaft sferasi to’g’risida ta’lim berish bilan birga keng ko’lamni qamrab olgan inson xo’jalik faoliyati ta’sirida tabiiy landshaftlarda yuz berayotgan o’zgarishlar, buning oqibatida hosil bo’lgan ikkilamchi antropogen landshaftlar, buzilgan, kuchli o’zgartirilgan va madaniy landshaftlar to’g’risida ma’lumotlar beriladi. Bu fanni o’zlashtirishda avvalroq o’rganilgan “Umumiy yer bilimi”, “Geologiya”, “Topografiya va kartografiya asoslari”, “Geomorfologiya”, “Iqlimshunoslik”, “Gidrologiya”, “Tuproqlar geografiyasi”, “Biogeografiya” va boshqa tabiiy fanlardan olingan bilimlarning roli katta va ularga tayanadi.
Geografik qobiqdagi landshaftlarning zonal-regional tabaqalanishi, ularni tashkil etuvchi zonal, regional tabiat komplekslarini aniqlash, chegaralash, kartalashtirish va tavsiflash jarayoni tabiiy geografik rayonlashtirish asosida amalga oshiriladi. Geografik qobiqning muayyan hududlarini o’rganish bilan tabiiy geografiyaning tarmog’i hisoblangan regional tabiiy geografiya shug’ullanadi.

1 BOB. Arika materigi ko’llarining geografik joylashuvi, o’rganilish tarixi.

1.1Afika materigi ko’llarining mintaqalar kesimida taqsimlanishi
Afrikaning barcha eng katta ko’llari Sharqiy Afrika yassi tog’ligi dagi tektonik botiqda joylashgan. Bu ko’llar turli balandlikda bo’lib aksaryati chuqur va tik yonbag’rlidir.
Tanganika va Nyassa ko’llarining qozonsoylari kripdodepsiyalardir . Tanganika chuqurligi bo’yicha dunyoda Baykaldan keyin ikkinchi o’rinda turadi .
Viktorya eng katta kol bolib maydoni jihatdan dunyoda ikkinchi Shimoliy amerikadagi Yuqori kolidan keyin turadi.
Viktorya ko'li juda katta yotiq maydonda ustida bo'lib unchalik chuqur emas.
Viktorya ko'li juda katta yotiq maydonda ustida bo'lib unchalik chuqur emas. Ko'llar sathi ko'p yillar mobaynida ozgarib turadi. Afrikaning qolgan hududida ko'llar kam. Shari daryosi va uning eng yirik irmog'i Logone daryosi quyiladigan chad ko'li relikt(qoldiq) ko'l hisoblanadi. Uning suvi chuchuk. Chad ko'li juda sayoz eng chuqur joyi 7 m bo'lib yilning quruq faslida maydoni qariyib 10000 km² ga keladi.
Yomg'irlar yog'ib Shari va Lagone daryolari toshgandan keyin maydoni ikki barobar kengayadi . Chad ko'lida Bahr-el-G'azal quruq o'zani orqali Bodele qozonsoyiga yer ostidan suv o'tadi. Shuning uchun ko'l suvi sho'rlanmaydi. Kango botig'idagi Mitamba va Leopolyd 2 ko'llari va Kalaxari botig'idagi Ngami ko'li ham Chad ko'li singari relikt ko'llardir.
Habashiston tog'ligidagi Tana ko'li lava bog'ib qoygan Habashiston grabenida va Afar botig'idagi kichkina oqmas ko'llar zanjir kabi tizilib yotibdi.
Afrikaning qurg'oqchil va cho'l hududlarida Atlas tog' tizmalari orasidagi baland platolaridagi baland platolaridagi , Tunosdagi plotolar janubih etaklarida janubih va sharqiy afrikada bunday ko'llar shottlar deb ataladi

1.2 Afrika materigi kõllarining õrganilish tarixi

Milloddan avvalgi Xll asrda qadimgi greklar suvaysh bõynidan sidra qõltig'igacha bõlgan afrika qirg'oqlarini suzib õtkan. Nil daryosining yuqori oqimidagi beshinchi ostonagacha kirib boragan . Arabiston Nubiya chõllari bilan tanishgan . Finikyaliklar milloddan avvalgi Vlll asrda Afrikaning shimoliy qismidangi sidra va gabus qõltiqlaridan õtib Tunisgachaborishganlar. Miodimizning boshlarida Indaziyalik sayyohlar Hind okeani sharqdan g'arbga tomon kesib ōtib Madaskar orolini kashf etilar XV asrga kelib portugallarning faol harakati boshlanadi . Ular õsha davrda Hindiston boyliklari tõg'risidan tõqilgan afsonalarga asoslanib

Boy õlkalarga boradigan dengiz yõlini qidira boshlaydilar . Portugaliyalik sayyohlardan mashhur dengizchi Vasko-da Gama 1498-yildan Hindistonga dengiz yõlini ochadi. U materikning janubiy sharqiy qirg'oqlari bõylab suzib õtib , Hind okeanini kesib õtadi va Hindistoning janubiy qirg'oqlarga yetib boradi . Yevropaliklar Afrikaning ichki rayonlarini tadqiq etishni XlX asrda boshlashdi. Shu asrning taniqli ingliz tadqiqotchisi David Liviston materik ichkarisiga bir necha marta sayohat qildi . David Lingiston Kalxari chõlini , zambezi daryosini Xango daryosining yuqori oqimi ni tekshiradi. Viktoriya va Nyasa kõllarini topib, ularning tariflarini yozdi. Zambezi daryosidagi gi gõzal sharsharani topib unga Viktoriya nomini beradi
Tanganika bõlimi õrganish shakillanish kõp yillar mobaynida va bir muncha murakkab yõl bilan sodir bõlganligi ni aniqlashga imkon beradi . Bularning barchasi oqim yõnalishini, turli sohalarida mavjud bõlgan balandlik va uning joylashganligi bilan bog'liq.
Tanganika bõli dastlab hozirgi zamonga nisbatdan sayozroq bõlganligi kõrsatadigan ba'zi geologik belgilar mavjud. Ba'zi hududlardan farq 300 mni tashkil qilish mumkin .
Yevropaliklar kõlni birinchi marta kash etgan dengizga chiqish yõlini topgan deb ishonishadi. Nafaqat og'iz õzgargan balki õzgar suvning kirishi boshqa joylardan ham kelishi mumkin ishoniladi. Afrika qit'adisi tarixida
Tanganika kõlida sodir bõlgan bir necha voqealar mavjud. Avvalo yevropaliklar ushbu ekotizimni birinchi marta ,hech bõlmaganda yozuvlarga kõra XlX asr õrtalarida topdilar . Inglizlardan tashkil topgan ekomitsiyaning maqsadi Nil daryosini topish kerak.
Chat kõlini mahhaliy Abiragenlar odamlar konuri tlidan kelgan va ,,katta suv " degan ma'noni anglatadi . Kõl qismi uning nomini davlat nomiga nomlanadi.Kõl afrika standartlari tomonidan juda katta bõlishga qaramay, uzoq vaqt davomida bu haqida yevropaliklarga nomalum edi. Afrikaning yurak ,,katta dengiz " arablar tomonidan qilishgan deb eslatishadi. Faqat XlX asr õrtalarida Inglizlar sahroni kesib õtib chat kõliga keldilar.

2 BOB. Afrika materigi kollarining morfologiyasi va morfometryasi.

2.1 Afrika materigi kollarining morfometrik korsatkichlari.
Viktorya ekvatorial afrikadagi chuchuk suvli kol.
Tanzanya, Keniya va Uganda hududlarida. Dengiz sathidan 1134 m balandlikdagi Sharqiy afrika tektonik bukilmasidan joylashgan.
Suv bug'lanadi. Vektoriya suv GES Tõg'oni oraqali tartibga solib turiladi. Viktoriyada bõronlar bõlib turadi . Kõlda baliq kõp , qõltiq va daryolarning quyulish joylarida timsohlar uchraydi. Sohili da odam va hayvonlarda troponsomoz kasalligini tarqatuvchi setse pashshasi tarqalagan viktoriyaning 1858-yil ingliz sayyohi 7spik yevropaliklarga ma'lum qilgan.
Tanganika Afrikadagi bõl . Kengo demakratik respublikasi Tanzaniya Zambiya va Buzunchi hududlarda . Maydon ni 34 ming km . Sharqiy Afrika yoriqlari zonasida tektonik botiqda , 773 m balandlikda uzunligi 650 km , endi 80km gacha , eng chuqur joyi 1470 m ( chuqurligi bõyicha Boykal kõlida keyin ikkinchi õrinda ) Qirg'oqlari tekis , ba'zi joylarda baland va tik . Tanganikaga Malagarasi va Kuziz daryolari quyiladi. Lukuga va Lualaba💖yulduzcha💖, [05.05.2022 22:38]
Daryolar oqib chiqadi. Kõl suvi chuchuk . Fannasi endemiklar ga juda boy. Begemant, timsoh . Suzuvchi parrandalar turli kõp . Atrofida milliy bog'lar tashkil etilgan. Baliq ovlanadi . Kema qatnaydi. Portlar . Kigoma, Bujumbura, Xalima. Tanganikaga yevropalik larda n birinchi bõlib 1858 yilda ingliz sayuohlari R.Byorton va 7 Spiklar borganlar .
Tana bõlib Efiopiyadagi kõl . Efiopiya tog'ligidagi tektonik soylikda 1830 m balandlikda joylashgan . Maydon 3,1-3,6 ming km ( mavsum bõyicha õzgarib turadi )Chuqurligi 70-m gacha orol kõp. Tanaga juda kõp daryo quyiladi , kõldan Abbay ( kõk nil ) daryosi oqib chiqadi. Baliq ovlanadi. Kema qatnaydi .
Nyasa Malavi- Afrikadagi kõl. Mozambik, Tanzaniya va Malavi hududlarida . Sharqiy Afrika yoriqlar xonasi
Taxmiman 650 km , kengligi esa 40-80 km , Maydon ni 34 ming kv.km sharqiy Afrika Rift zamonasining tektonik havzasida dengiz sathidan 773 m balandlikda joylashgan . Kõlda begumotlar , timsohlar va kõplab suv qushlari yashaydi . Baliqchilar va dengiz tashish yaxshi rivojlanga .
Nyasa kõli (30044 km ) sharqiy Afrika da jotlashgan . Nyasi kõli ( Malaviy ) dunyodagi tõqqizinchi yirik kõli Mazambil va Tanzaniya õrtasida joylashgan shaqiy Afrika dagi Buyuk Ribt vohasidagi yer qobig'idagi yoriqni tõldiradi. Kõlning uzunkigi 560 km , chuqurligi 706 m Nyasa suyuq chuchuq suvning dunyodagi 7% zahirasini õz ichiga oladi.
Nyasa õzining boy ekotizimlari bilan mashhur , kõl
2 . 2 Afrika materigi kõllarining tabiiy - geografik xususiyatlari .
Viktoriya kõli . Ajablanarli darajada qurg'oqchilik iqlimga qaramasdan , sharqiy Afrika õzining bebaho xazinasi ni saqlab qoladi - tekronik yoriqda 1100 metrdan ortiq balandlikda yer yuzida ikkinchi eng katta toza suv kõlida yotadi. Aytish kerakk i , bu suv havzasi va uning atrofi sayyohlar oarsida katta qiziqish uyg'otadi va buning sabablari juda kõp .
Lekin viktoriya bõl Afrika ning hayotda katta rol õynaydi. Chunki bu qit'aning kõpgina toza suvlaring õz ichiga oladi. Bu soha da global isishning kelib chiqishi sababli har yili kam miqdorda yomg'ir yog'ishi kuzatiladi , bu atrof - muhitning aholisining

Turmish darajasiga salbiy tasir kõrsatmoqda . Hamma narsa viktoriya kanalizatsiya deb ataladi , yani u daryolar va kõllarga hayot bag'ishlaydi. SHU bilan birga suvning 20% dan kõprog'i suvga tushib ketgan suv havzalaridan chiqarib tashlashadi, qolgan 80% ga bir xil yong'ingarchilik bõlib ,ularning soni yil sari kamayib , qirg'oq bõylab yashovchi 30 ming dan ortiq aholi faravonligiga va hayotiga taqlid soladi.

Tanganika Markaziy afrika dagi katta kõl markaziy qismning kordinatalari 5 30 sh. K 29 330 H. Q uz hajmi va chuqurligi bõyicha Tanganika kõli Baykaldan keyin ikkiknchi õrinda turadi Kõl qirg'oqlari tõrta davrga tegishli Kango demakratik respublika Tanzaniya Zambiya Burunt kõli uzunligi

koplab turlar endemikdir. Ko'lning kelib chiqishi tektonikdir.

Chad ko'li maydoni 1350 km.kv Chad Afrikadagi yirik ko'llardan biri hisoblanadi. Ko'l nomi mahalliy aborigenlar tilida ,, katta suv'' degan manoni anglatadi . Chad ko'li Niger, Nigerya va Kamerun hududlarida joylashgan

U oqmas kol hisoblanadi. Dengiz sathidan 240 m balandlikda . Uzunligi 270 km eni esa 150 km gacha. Maydoni 10 mingdan 26 ming kv km gacha, chuqurligi 4 m dan 11 m gacha. Iqlim namligi yaroqsiz bolgan davrda ya'ni 5-6 ming yil avval kol maydoni 400 ming kv.km ga yetgan. G'arbiy va janubiy qirg'oqlari past , botqoqlashgan. Shimoliy-sharqi kuchli yemirilgan, ular yaqinida suvi chuchuk, qolgan qismida shor . Kol suvi muntazam almashinib turadi

Turkana koli (Rudolf koli deb ham ataladi) Sharqiy Markaziy afrikadagi katta kol, Rift vodiysida shimoli g'arbiy Keniyada joylashgan. 6405 Km.kv maydonga ega, deyarli butunlay Keniya chegaralarida faqat shimoliy qismi Omo daryosi deltasida , Efiopiyada joylashgan. Avstrya-Vengrya shahzodasi Rudolf sharafiga kol nomi berilgan edi. Songra kol atrofidagi yashovchi etnik Turkana tarixiy nomini qayta tikladi. Uning qirgoqlari yaqinida, Nariohatom qazishmalar paytida ikki yarim million yil avval chozilgan gominidlarning qazilma qoldiqlari topilgan va hozirgi vaqtda Homo Ergaster turiga mansub bolgan.

3 BOB Afrika materigi ko‘llarining xalq xo‘jaligidagi ahamiyati va muhofazasi.

3.1 Afrika materigi ko‘llaridan sanoat va qishloq xo‘jaligida foydalanish.
Afrika sir va qarama - qarshiliklarga to'la qit'a.
Barcha ajoyib narsalar ro'yxati - Flora, fauna, iqlim, cho‘llar va vohalar - sharqiy Afrikadagi ko‘llarsiz to'liq bo'lmaydi.
Afrikaning sharqida ajoyib gidrografik tizim to'plangan. Uning suv omborlarining umumiy maydoni 170 ming kvadrat metrdan ortiq. Bu taxminan ikki Avstriya yoki oltita Belgiyaga teng.
Tizimdagi eng muhimi suv havzasi - Viktoriya ko‘li. Bu Afrikadagi eng katta ko‘li. Bu Afrikadagi eng katta ko‘l Kaspiy dengizi va Amerikadagi superior ko‘llaridan keyin uchinchi o'rinda turadi. Sharqiy Afrikadagi boshqa yirik ko‘llar - Nyasa, Tanganika, Albert, Eduard, Kivu. Asosan ularning barchasi qadimiy, kelib chiqishi tektonik, noyob flora va faunaga ega. Buyuk ko‘llardagi suvning umumiy hajmi juda katta. Hech bo'lmaganda bittasini to'ldirish uchun Volga 100 yil kerak bo'ladi. Ammo sayyoramizdagi eng uzun ko‘l Tanganika eng katta poydevor chuquriga ega.
Tanganika siz bu ko‘l haqida cheksiz gapirishingiz mumkin. Bu haqiqatdan ham noyobdir. Butun dunyoda bunday suvombor yo'q. Joylardagi toshloq qirg'oqlar loydan yasalgan slanets, tufayli och qizil rangga bo'yalgan, palapartishlik qoyalar bo'ylab shitirlaydi, karkidonlar, begemontlar, fillar, bufalalar, she'rlar, antilopalar yashil daraxtlarda yashiringan suvga yaqin o‘rdaklar, chuvalchanglar va ko'plab qushlar yashaydilar. Timsohlar qumloq yaqinida o‘ljalarini qo‘riqliydilar. Suvombori baliq va boshqa hayvonlardan iborat. Qisqichbaqasimonlar, qisqichbaqalar, molyuskalar, meduzalar, zuluklar. Mahalliy lahjadagi " tanganika " so'zi " baliqlarga boy suv " degan ma'noni anglatadi.
1922 - yilda BMT ning " Tanganika ko‘lini o'rganish " loyihasi boshlandi. 1995 - yildan beri BMT suv omborining biologik xilma- xilligini oshirish, baliq zahiralarini saqlash va ko'paytirish bilan shug'ullanadigan "Tanganika" ko‘lining xilma - xilligi loyihasini boshladi. Ko‘lning perimetri bo'ylab Kongo, Tanzaniya, Zambiya, Burundi davlatlari joylashgan.
Tanganika aholisi uchun bu ichimlik suvi va oziq – ovqat manbai, yollarning yaxshi emasligi uchun transport qatnovining asosiy qismi kollarda amalga oshiradi.