1. Birjalar- uyushgan bozor shakli sifatida. Birjalarning faoliyat kilish mexanizmi

Fond birjasining savdosini amalga oshirish tartibi

Qimmatli qog`ozlar muomalasini amalga oshirish huquqini beruvchi ruxsatnoma (litsenziyasi) bo`lgan yuridik va jismoniy shaxslar fond birjasi muassislari bo`lishi mumkin. Birjada brokerlik o`rnini sotib olgan yuridik va jismoniy shaxslar, shu jumladan, xorijiy yuridik va jismoniy shaxslar fond birjasining (tovar fond birjasi yoki valyuta birjasi fond bo`limining) a`zolari bo`lishlari mumkin. Fond birjasi a`zolarining sonini birjaning boshqaruv organlari tartibga solib turadilar. Davlat hokimiyati va boshqaruv, prokuratura va sud organlari, ularninng mansabdor shaxslari va mutaxassislari fond birjasi a`zolari bo`lishga haqli emasdir. Fond birjasi a`zolari qimmatli qog`ozlar muomalasini amalga oshirish uchun ruxsatnomaga ega bo`lgan hamda investitsiya muassisi maqomini olgan taqdirdagina oldi-sotdiga qo`yiladi. Brokerlik o`rnini sotib olgan jismoniy shaxs uni davlat hokimiyati mahalliy organlarida ro`yxatdan o`tkazganidan keyingina oldi-sotdiga qo`yilishi mumkin. Respublikamiz fond birjasidagi oldi-sotdini faqatgina broker amalga oshirishi va qonunlashtirish mumkin. Makler, katta makler va ularning yordamchilari operatsion zallarda kuzatuvchi sifatida ishtirok etadilar. O`zbekiston Respublikasining «Birjalar va birja faoliyati to`g`risida»gi qonunga muvofiq quyidagi idoralar, muassasalar, birlashmalar birja bo`lishi mumkin emas:

• 
  davlat hokimiyati va boshqaruvning oliy hamda mahalliy idoralari;
  
• 
  davlat banklari va davlat kredit muassasalari (bunda banklar fond va valyuta birjalarining muassalari bo`lishi mumkin);
  
• 
  davlat sug`urta va davlat inspeksiyasi kompaniyalari hamda fondlari;
  
• 
  jamoat; diniy va xayriya birlashma (tashkilot)lari hamda fondlari;
  
• 
  qonunlarga ko`ra tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanishi man etilgan jismoniy shaxslar.
  

Birja amallari qoidalarining maqsadi. qimmatli qog`ozlarga doir birja amallarini bajarishda qo`llaniladigan qoidalarni birjaning yuqori boshqaruv organi, ya`ni aksionerlarning umumiy yig`ilishi tasdiqlaydi. Bu qoidalarda quyidagilar nazarda tutiladi:

• 
  qimmatli qog`ozlar oldi-sotdi prinsiplari;
  
• 
  birja qatnashchilarining tarkibi ularga qo`yiladigan talablar majmui;
  
• 
  birja yig`ilishlari o`tkaziladigan joy va vaqt to`g`risidagi axborot;
  
• 
  qimmatli qog`ozlarni birja oldi-sotdisiga chiqarish tartibi;
  
• 
  birja bitimlarining tavsifi;
  
• 
  mijozlar brokerlarga beradigan topshiriq (buyruq) turlari;
  
• 
  oldi-sotdisini tashkil etish;
  
• 
  bitimlarni ro`yxatdan o`tkazish va rasmiylashtirish tartibi;
  
• 
  qimmatli qog`ozlar muomalasini amalga oshirishda foydalaniladigan shartnoma shartnoma hisobot, buyurtma va xabarnomalar haqida birjaga oid boshqa hujjatlar namunalari.
  

Fond birjasi birja oldi-sotdisi vaqtida bitimlar tuzish, bitimlarni tekshirib ko`rish va ular yuzasidan hisob-kitob qilish tartibini mustaqil ravishda ishlab chiqadi va tasdiqlaydi. Fond birjalari va fond bo`limlari O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi bilan kelishib olingan qimmatli qog`ozlar muomalasi bitimlarini amalga oshirish nizomlari va ichki qoidalari, fond birjasi ustavi (fond bo`limi to`g`risidagi nizom) asosida ish tutadilar.