1-Bilet: maqollar

18-Bilet:
1. «HAFTA» SHE’RI HAQIDA
Har tong erta turib, maktabga ketishga tayyorgarlik ko’rar ekansiz, bugun qanday kun deb xayolingizda aniqlik kiritib olasiz. Chunki shimga qarab kundalik qiladigan ishlaringizni, dars jadvalingizni bel-gilab olasiz. Ammo sira o’ylab ko’rganmisiz, hafta degani nima, yakshanba, dushanba ... va boshqa kunlar nima uchun shunday nomla-nadi deb. Shoir bobongiz sizga xuddi shu narsani anglatmoqchiki, awalo, har bir odam o’tayotgan vaqtining qadriga yetmog’i kerak. Ikkinchidan, shu vaqt, kun, haftalar mazmuni nima, uni qanday xayrli ishlar bilan to’ldirish mumkin? Shu ma’noda, she’r sizga ko’makchi bo’ladi.
She’r dastlab hafta degan so’zning mazmunini tushunib olishdan boshlanadi. Hafta «haft» - yetti degani ekan va demak, u oyu yillarga nisbatan «mitti» bo’ladi.
Oy 30-31 kun, yil esa 365-366 kun bo’ladi. Agar shular bilan qiyoslasak, yetti, albatta, «mitti» bo’ladi-da. Lekin shu mittisiz oyni ham, yilni ham tasavvur eta olmaysiz. Yil o’n ikki oydan tashkil topganidek, oy haftalardan, haftalar esa kunlardan, kunlar soatlardan, soatlar mi-nutlar, minut sekundlardan... Anglayapsizmi, aziz o’quvchi, shoir gar-chi oshkora aytmasa ham, hafta, kun degani bir-biriga qanchalik bog’liq va bir-birisiz bo’lishi mumkin emas ekan. Hayotda, tabiatda ham hamma narsa bir-biriga bog’liq, xuddi zanjirning halqalari kabi bir-biri­ga ulangan. Bitta halqa tasodifan uzilib qolsa ham vaqt doirasidan ham­ma narsa buzilib ketadi, izdan chiqadi. Uni tiklash qiyin. Shuning uchun o’sha zanjir halqalari kabi chambarchas birikkan kun, hafta, oyu yillarni «vaqt birligi» deb tushunaylik-da, uning biror qismini bo’lib tashlamaylik. Agar qaysidir ishni, vazifani yalqovlik qilib ertaga qoldirsak, biz o’sha «vaqt birligi»ni buzgan bo’lamiz, ya’ni bugunimizni behuda o’tkazib, ertaga yoki undan keyingi kunlarga qo’shib yuboramiz. Demak, vaqtning qadriga yetmay qolamiz. Bu kelgusida juda ko’p noxushliklarga sabab bo’lishi mumkin. Masalan, she’rda ta’riflab berilganidek, haftaning birinchi kuni yakshanba - o’z nomi «yak» «bir» degani bilan bu ma’lum. Yakshanba odatda dam olish
kuni bo’ladi. Kattalarga ishga, o’quvchilarga esa maktabga borishdan dam beriladi. Ko’pchilik bolalar ham, kattalar ham shu kunni yaxshi ко’rishadi. Sababi shu kuni maza qilib uxlashing, o’z ishlaring bilan shug’ullanishing, kino, teatr, sirk va yana boshqa tomoshaxonalarga borishing mumkin. Yoki mahallangda, qarindoshlaringnikida bo’layotgan to’ylarga chiqishing mumkin. Chunki to’y qilayotgan ko’pgina aqlli odamlar boshqalarning ish vaqtini band qilmaslik uchun o’z tadbirlarini yakshanbalarga belgilashadi. Tasawur qilingki, hafta davomida ulgurmagan ishlaringizni siz yakshanbaga olib o’tiribsiz. Demak, na dam olmaysiz va na tomoshaxona-to’ylarga borolmaysiz. Yaxshilab hordiq chiqarmagan odam qolgan olti kun ish va o’qish kunlari to’laqonli ish bajara olishi mumkinmi yoki o’qishlarini to’la o’zlashtira olamiikan?! Ana shunday odamlami odatda rejasi yo’q, betartib, o’z vaqtida ishini qilmagan yalqov deydilar. Betartib, yalqov odam dam olmagani uchun dushanba ishga, o’qishga kelib qiynalsa, bahona qiladi: «Dushanba - og’ir kun» deydi. Aslida esa dushanba barcha ishlarning boshlanishi, yaxshi niyatlarning debochasi bo’ladi. Aksincha, betartib, yalqov odam yana turli bahonalar bilan o’zini oqlab, boshqa kunlar rejalarini ham buzib yuborishi «vaqt birligi»ni buzgan, halqani uzgan bo’ladi.
Shoir haftaning har bir kuni o’z xislati, fazilatiga ega ekanini aytib, aniq misollarda buni isbot etadi.
Seshanba - «se» uch ma’nosini anglatib, har qanday ishlarning bir maromda davom etishi, odatdagi yumushlar bajarilishini bildiradi.
«Chor» to’rt ma’nosida keladigan chorshanba ham, «panj» - «besh» so’zidan olingan payshanba ham haftaning xayrli, mehnat va o’qish bilan, yaratish va zavq bilan to’liq kunlari. Juma ham shunday. Agar bu kunlarni yanada mazmunliroq o’tkazaman desangiz, biri-biridan farqlanib tursin desangiz kunlar xosiyati bilan bog’liq har xil maqol, matal, ibora, xayrli voqealarni eslab yuring. Masalan, chorshanbani bizning ota-bobolarimiz insonning ezgu ishlari amalga oshadigan «murodbaxsh kun» deb biladilar. Eng yaxshi, katta niyatlarni shu kuni amalga oshirish, boshlash xayrli deydilar.
Bo’lsa deyman ma’nolik Minutlarim barchasi. Nega desang, men ham sening Umringning bir parchasi.
Payshanba kun haqidagi bu satrlar hafta orasidagi barcha kunlar mazmun bilan to’liq bo’lganidek, boshqalaridan kam bo’lmasligi, mehnat va o’qish bilan, yangi-yangi bilimlar, orzular bilan to’liq bo’lishi kerak.
Juma odatda hafta yakuni. Besh kun halol, g’ayrat bilan mehnat qilgan odamlar shanba va yakshanba dam oladilar. Shuning uchun juma keyingi ikki kun uchun rejalar tuziladigan, o’z oilang, yaqinlaring yoki boshqa biror shaxsiy yumushlar bilan shug’ullanadigan, mo’ljallaringni belgilab oladigan, tayyorgarlik ko’radigan kun. Lekin juma bu kattalar uchun haftaning so’nggi ish kuni. O’quvchilar uchun esa o’qish olti kun. Buning sababi nima deb qiziqsangiz kerak, albatta. Gap shundaki, o’quvchilar, talabalar xoh tushga qadar, xoh tushdan keyin bo’lsin, asosan yarim kun о’qiydilar. Kunning bir qismi sinf xonalarida muallimlaringizdan bilim olishga, ikkinchi qismi shu bilimlarni o’z vaqtida mustahkamlab olishga sarflanishi kerak. «Bilim takror bilan quwatlidir» deydi donishmandlar.
Muallim-ustozdan eshitganlaringizni qo’shimcha adabiyotlar orqali yanada to’ldirib qo’ysangiz u bir umr siz bilan, sizning boyligingiz bo’lib qoladi, yoddan ko’tarilmaydi. Ana shu maqsadlarda o’quvchilar yarim kun o’qiydilar va shanba kuni ham maktabga boradilar. Otalaringiz, akalaringiz esa, agar biror korxonada ishlasalar, shanba va yakshanba hordiq chiqaradilar.
Hafta ana shunday birin-ketin keladigan xosiyatli kunlardan iborat. Xosiyat degani nima ekanini tushunsangiz kerak? O’zbek tilidagi 80 ming so’zni izohlab bergan besh jildlik katta lug’atda bu so’z o’ziga xoslik, xususiyat, fazilat, yaxshi xislatlar deb keltiriladi. Demak, hafta kunlarimiz fazilatlarga boy ekan. Shuning uchun ham ota-bobolarimiz kunlarning xosiyatini nazarda tutib, biror xonadonda farzand tug’ilsa Chorshanba, Payshanbi yo Panji va yoki Juma, Jumavoy deb ham ism qo’yadilar. Bu bilan o’sha chaqaloq tug’ilgan kun xosiyati bolaga butun umr hamroh bo’lsin deya niyat qiladilar.
Xo’sh, muhtaram o’quvchi, o’tayotgan kimlaringiz haqida o’ylay boshladingizmi? Kunlaming qadriga yetish qanchalik muhim ekanini ozgina bo’lsa-da, tushunishga urinyapsizmi? Siz kelgusida katta ishlarni amalga oshiradigan, hurmatli odam bo’lishni, Vataningiz, xalqingizga, o’z oilangiz yaqinlaringizga naf keltiradigan va hatto shon-u shuhratlar yog’diruvchi ulug’vor vazifalarga qodir bo’lishni orzu qilyapsiz. Juda yaxshi, orzuyingizga yeting! Ammo unutmangki, erta bugundan, kelajak hozirdan boshlanadi. Kunlarimizni birlashtirgan haftalami qanchalar foydali, unumli o’tkazsak, kelgusi yillarimiz xuddi shunday fazilatlarga boy, umidlar ro’yobga chiqqan farahli damlar bo’ladi. Demakki, umringiz mazmunli, hayotingiz shodliklarga to4la bo’ladi. Ana shuni nazarda tutib, shoir bobongiz haftaning 7 kunini yetti o’g’lon, yetti og’ayni botir ekanini qayta-qayta uqtirib, o’z she’riga mana bu satrlar bilan nuqta qo’yadi.
Oyga, yilga nisbatan Biz, albatta, mittimiz. Ammo lekin biz bo’lmasak, Na oy bor-u, na yil bor. Bizdagi mazmun bilan Odamning umri dilbar.
Aziz o’quvchi, Asqad Muxtor ijodidan siz o’qiydigan keyingi she’r o’sha hafta kunlariga mazmun bag’ishlamoqchi bo’lgan tengdoshingiz haqida.