1-basqısh (20 minut) Ózbekstan respublikasíndaǵÍekonomikalíQ

2-basqısh (20 minut)


BUL HÁPTE “XABAR HÁM KURATORLÍQ SAATÍ” SABAQLARÍN ÓTKERIW USHÍN TAYARLANǴAN JÁRDEMSHI
MATERIALLAR
Tema: «KAMOLIDDIN BEHZOD DÓRETIWSHILIGI HÁM PORTRETLERI»
Mawarawnnahr hám Xorasanda XV ásirdegi Renesans (Oyanıw dáwiri) wákillerinen biri, “Shıǵıs Rafaeli”, ullı xudojnik hám miniatura ustası Kámaliddin Behzod bolıp tabıladı. Tek ǵana musılman Shıǵıs xalıqları emes, al dúnya xalıqları kórkem óneri tariyxında sezilerli iz qaldırǵan, onıń rawajlanıwına óziniń ayrıqsha úlesin qosqan záberdes xudojnik Kámaliddin Behzod 1455-jılda Hiratta jarlı ónerment shańaraǵında dúnyaǵa kelgen. Behzod ata-anadan erte jetim qaladı. Onı balalıǵınan-aq Hirattıń ataqlı xudojnigi Ámir Ruhillo (Mirak Zerger) óz tárbiyasına alıp, tutınǵan ákesi boladı hám hár tárepleme ilmli etip er jetkizedi. Jas Kámaliddin Mirak Naqqosh tárbiyasında onıń Hirattaǵı Nigoristanında (kórkem óner akademiyasında) zergerlik hám miniatyura óneriniń sırların úyrenedi. Behzodtıń ullı xudojnik, zerger hám miniatyura ustası bolıp jetisiwiniń zárúrli faktorlarınan biri - bul onıń XV ásirdiń ekinshi yarımında ataqlı shayır Alisher Nawayınń názerine túsip, kórkem ideologiyalıq hám estetikalıq jaqtan ullı oyshıl hám qáwenderinen ilham alǵanında.
Kórkem óner hám estetikaǵa qızıǵıwshılıǵı júdá kúshli bolǵan Behzod miynet súygishligi, miynetkeshligi, ótkir aqılı, ziyrekligi sebepli qábileti kúnnen-kúnge artıp baradı hám tez arada Hiratta ataqlı xudojnik bolıp tanıladı. Alisher Nawayı mekteplesi hám dostı, patsha Sultan Husayn Bayqara Behzodtı óziniń aldına sarayǵa tartadı, oǵan saraydan arnawlı orın ajıratıp, dóretiwshilik jumıslar menen shuǵıllanıwı ushın barlıq sharayatlardı tayarlap beredi. 1487-jılda bolsa Behzod Sultan Husayn Bayqaranıń jeke pármanı menen Hirattaǵı saltanat kitapxanasına basshı etip tayınlanadı.
XV ásir aqırlarına kelip Hirattaǵı Temuriylar saltanatı háwij alıp baratırǵan tajı-taxt ushın óz ara urıslar sebepli az-azdan jemirilip basladı. Bul dáwirge kelip Behzodtıń Hirattaǵı eń qádirli qáwenderi Abdurahman Jamiy, keyin ustazı Alisher Nawayı izli-izinen dúnyadan ótedi. 1506 -jılda Hirattaǵı Temuriylar úrim-putaǵınıń sońǵı qúdiretli wákili Sultan Husayn Bayqara qaytıs boladı. Sonnan keyin shahzadalar Hirat saltanatın apat jaǵasına alıp keledi. 1507-jılda kóshpeli ózbek qáwimleriniń xanı Shaybaniyxan Hirat taxtın ańsatlıq penen basıp aladı. Bunday soqlıǵısıwlar tajı-taxt ushın úzliksiz qanlı urıslar sharayatında da Kámaliddin Behzod Hiratta qalıp, óziniń dóretiwshilik iskerligin dawam ettiredi.
Behzod 3 jılǵa shekem Hiratta Shayboniyxan saltanatına qaraslı sarayda jumıs islegende, Behzod kórkem óneri aldında lal qalǵan Shaybaniyxan onıń dóretiwshilik jumıslarına tosqınlıq etpeydi, kerisinshe bul ullı miniatyu ustasına islewi ushın qolay sharayat jaratıp beredi. Behzod Shaybaniyxannıń súwretin áne sol jılları salǵan bolıwı kerek.
1510-jılda Shaybaniylar láshkeri menen Irandaǵı kúsheyip baratırǵan Safaviylar láshkeri ortasında Marv janındaǵı Tahirabad degen jerde kúshli urıs boladı. Urıs maydanında Shaybaniyxan qońsıları jeńiledi. Solay etip, 1510-jılda Hirat Safaviylar qarawına ótedi.
Shah Ismayıl Safaviy 1512-jılda Hirattaǵı bir neshe uqıplı kórkem óner iyelerin saltanat paytaxtı Tabrizge alıp keledi. Hirattan Tabrizge alıp ketilgenler arasında kórkem óner iyesi Kámaliddin Behzod hám onıń bir topar uqıplı shákirtleri de bar edi. Bul waqıtqa kelip, Behzod hám onıń Hirattaǵı xudojniklik mektebiniń dańqı pútkil Shıǵısqa tarqalǵan edi. Behzodtıń kórkem ónerin joqarı qádirlegen shah Ismayıl Safaviy da zergerge dóretiwshilik islew ushın Tabrizde barlıq zárúr sharayatlardı jaratıp beredi.
Behzod hám onıń shákirtleri Tabrizde ózgeleriniń dóretiwshilik jumısların nátiyjeli túrde dawam ettiredi. Behzod Tabrizde Hirattan keyingi elegant súwretleytuǵın kórkem ónerdiń taǵı bir úlken mektebin jaratadı. Sol payıtlarda Tabrizde ulıwma Iran kórkem ónerinde de ishki siyasiy jaǵday jaqsı emes edi.
Usmanlı Turk sultanı Salim Poshsho Iranǵa izbe-iz topılıs jasap turadı. Behzodtıń basına taǵı awır músiybetler túsedi. 1512-1522 jıllar Behzod turmısında awır hám músiybetli jıllar boldı. Buul jıllar arasında ol geyde ana jurtı Hirotqa da barıp kelip turǵan. 1522-jılda Shoh Ismoil Safaviy arnawlı párman shıǵarıp, Behzodtı Tabrizdaǵı saltanat kitapxanasına basshı etip tayınlaydı. Aste awır kúnlerdi bastan keshirip, 1537-jılda Hirotta dúnyadan ótedi. Onı da Hirot xalqı tereń qayǵırıw, Ko‘hi Muxtor tawı janbawırına, jiyeni hám shákirti Bahadır Alidiń qábiri janına kómiler. Behzod miniatura óneri tariyxında arnawlı mektep “Behzod mektebin” jarattı. Ol real turmıs hádiyseleri hám tábiyattı súwretlew usılı, boyawlardan paydalanıw quralları, súwretke alınıp atırǵan waqıyalardı názik sızıqlarda ańlatıw jolları, insan keyipiyatı hám háreketin sáwlelendire biliwdegi ustalıǵı, súwret kompoziciyasınıń keńligi hám hár túrli hádiyselerdi qamtıp ala biliwi, ájayıp estetikalıq zawıq oyatıwı menen miniatura ónerin jańa basqıshqa kóterdi, onıń tariyxında jańa dáwir jarattı.
Behzod dóretiwshiligi hám miyrasların úyreniwshi qánigeler pikrine qaraǵanda, onıń házirge shekem belgili bolǵan dóretpeleri shama menen 30 súwret hám súwretler toplamınan ibarat, olardan eń belgilileri tómendegiler: 1. Sharafiddin Ali Yazdiydiń “ Zafarnoma”sına islengen miniaturalar. 2. Husayn Boyqaranıń májlisleri súwretlengen dóretpelerindegi 40 tan artıq gózzal miniaturalar. 3. Abdurahmon Jomiydiń “ Solomon va Ibsol” shıǵarmasına islengen miniaturalar. 4. Amir Xusrav Dehlaviydiń “Xamsa”sına islengen 33 ájayıp miniatura. 5. Sədiydiń “Bostan” shıǵarmasına islengen miniatura. 6. Nizomiy Ganjaviyning “Hamsa” shıǵarmasına sızılǵan kem ushıraytuǵın miniaturalar. 7. Abdulloh Xotifiydiń “Temurnoma” shıǵarmasına sızılǵan miniatura. 8. Sədiydiń “Gulistan” shıǵarmasına islegen miniatura. 9. Abdurahmon Jomiy súwreti. 10. Husayn Boyqaro súwreti. 11. Shayboniyxon súwreti. 12. Shaq Taxmas súwreti. 13. Shayır Abdulloh Xotifiy súwreti. 14. Túyeler urısı. 15. Raqsi darvish. (dárwishler oyını). 16. Samarqandta medreseler qurılısı. Bulardan tısqarı házir jáhánniń túrli ellerinegi muzey hám ayırım adamlardıń jeke kollekciyalarında saqlanıp atırǵan Kámaliddin Behzod qálemine tiyisli «Oriflar zikri», «Bir kampir va yigit», «Bahrom Go'r ovda», «Sulton Husayn saroyida ziyofat» shıǵarmaları hám shayır Abdurahmon Jomiyler portret-súwretleri realistlik usıldaǵı shoh dóretpeler jol menen de állek qashan ulıwma jáhán materiallıq múlkine aylanıp úlgirgen. K.Behzodtıń Dárwish portreti 1500 jılda jaratılǵan. Behzod áyyemgi estetika ushın biygana - anıq sezim kórinisten waz keshken. Ol óziniń obrazlarında súwretlengen psixikalıq jaǵdaylardı hám ishki ayrıqshalıqlardı jetkiziwge háreket etedi. Shıǵarmanıń ózine tán tárepi onı analiz etiwdegi ulıwma strukturalıq bólim XV-XVI ásirlerdegi Evropa kórkem dástúrleri menen rásmiy emes, bálki strukturalıq -semantikalıq baylanısı bar ekenligin ańlatadı.
Juwmaqlap aytqanda, Kámaliddin Behzod uzaq turmıs jolın basıp ótti. Husayn Boyqaro, Shayboniyxon, Shoh Ismoiy Safaviy, Shox Tahmasb Safaviylar húkimranlıq etken hár túrli, bir-birine oǵada qarama-qarsılıqlı tórt saltanattı kórdi. Temuriylar úrim-putaǵı paytaxtı Hirotda hám Safaviyler paytaxtı Tabrizda jasap, óz dáwiriniń barlıq azap-aqıretlerin óz kózi menen kórip baqladı, óz átirapın qorshap turǵan sociallıq bolmıstan alǵan oǵada bay hám ráń-báráń tásirleniwlerin, ishki keshirmelerin, sulıw hám názik keyipiyatların óziniń ónimli hám gózzal dóretiwshiligine zor sheberlik hám de kúshli zawıq hám qızıǵıwshılıq penen súwretledi. Behzod tek ǵana Shıǵıs xalıqları tariyxında, bálki jáhán súwret óneri tariyxında óshpeytuǵın iz qaldırǵan, óziniń ájayıp hám qımbat bahalı miniatura eń jaqsı ǵáziyneleri menen dúnya mádeniyatı tariyxında salmaqlı orın alǵan ullı hám záberdes artist bolıp tabıladı.