1-basqısh (20 minut) Ózbekstan respublikasíndaǵÍ ekonomikalíQ

ENDIGIDEN BÍLAY JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRI VOLEYBOL FEDERACIYASÍN DA BASQARADÍ


Milliy olimpiada komitetinde bolıp ótip atırǵan Ózbekstan voleybol federaciyasınıń náwbetten tısqarı esap-saylaw konferenciyasında Ózbekstan voleybol federaciyasına baslıq saylaw máselesi kórip shıǵıldı.
Onda Ózbekstan voleybol federaciyası basshısı lawazımına Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministiri Abduqodir Toshqulov kandidatı qoyıldı.
Abduqodir Xamidovich Toshqulov kandidatı bir dawıstan maqullanıp, Ózbekstan voleybol federaciyasınıń prezidenti etip saylandı.
Ministrlik jámááti Abduqodir Xamidovichti usı juwapkerli lawazım menen qutlıqlap, jurtımızda voleybol sport túrin rawajlandırıw jáne onı jaslar arasında keń ǵalabalastırıwdaǵı jumıslarına úlken tabıslar tileydi.

2-basqısh (20 minut)


BUL HÁPTE “XABAR HÁM KURATORLÍQ SAATÍ” SABAQLARÍN ÓTKERIW USHÍN TAYARLANǴAN JÁRDEMSHI MATERIALLAR
Tema: Ekinshi renessans qubılısınıń kórnekli ǵayratkeri
Zahiriddin Muhammad Boburdıń ómiri hám xızmeti

Zahiriddin Muhammad Bobur shaxsı hám dóretiwshiliginiń jáhán tariyxı, ádebiyatı, kórkem óneri hám ruwxıy –aǵartıwshılıq turmısında tutqan ornı, Bobur poeziyası janrlıq quramı, ideyalıq-kórkemlik qásiyetleri, “Boburnama” shıǵarmasınıń ózbek nasrı rawajlanıwındaǵı ornı, ideyalıq-kórkem-ilimiy tárepten ózine tánligi, qomusiy xarakteri, ózbek hám jáhán ádebiyattanıwında Bobur turmısı hám dóretiwshiligi keń úyrenilgen. Ózbekstan Respublikası “Bilimlendiriw haqqında”ǵı nızamı hám “Kadrlar tayarlaw milliy baǵdarlaması”nda tilge alınǵan jaslardı aqılıy jaqtan, jetik, ruwxıy jaqtan bárkámal etip tárbiyalaw maqsetinde Bobur shaxsı hám dóretiwshılıgın úyreniw, onı jaslar sanasına sıńırıw, úlgi etip kórsetiw búgingi aktual máselelerden. Eń áweli, joqarı kórkem talant iyesi, jetik shayır sıpatında tán alınıwshı Bobur poeziyasınıń tema kólemi, onda watan hám xalıqtıń mápleriniń jırlanıwı, ruwxıy -etikalıq máselelerdiń uqıp penen sáwlelendiriliwi sıyaqlı máselelerdi ashıp beriw arqalı jaslar ruwxıy álemin bayıtıw, watanǵa, ádebiyat hám kórkem ónerge muhabbat ruwxında tárbiyalaw júdá zárúr. Usılardı esapqa alǵan halda, XV ásir aqırı hám XVI ásir baslarında Mawarawnnaxrda sociallıq-siyasiy, kórkem ádebiyatqa baylanıslı ortalıq hám onda Boburdıń tutqan ornı, Bobur ómir jolı hám dóretiwshılıgınıń ádebiyattanıw iliminde úyreniliwi, Boburdıń dóretiwshilik miyrasları, qosıqlarınıń janrlıq quramı, ideyalıq-kórkemlik qásiyetleri, “Vaqoe'” - “Boburnoma”nıń enciklopediyalıq dóretpe ekenligi máselelerin búgingi kún kózqarasınan bahalaw aldımızda turǵan eń úlken wazıypalardan.

Boburdıń ómiri hám dóretiwshılıgı búgingi kúnge shekem ádebiyatshı qánigeler, tilshiler, tariyxshılar, geograflar hám pánniń basqa taraw qánigeleri tárepinen úyrenilinip kelindi.
Onıń ómiri hám dóretiwshılıgı haqqında Denilson Ross, M. F. Kupriilzoda, A. N. Samaylovich, Fitrat, B. E. Bertels, Y. Ǵulomov, V. Vozradov, X. Yoqubov, R. Nabiyev, S. Azimjonova, A. Qayumov, N. Qońıryev, B. Valixo'jayev, I. V. Stebleva, S. Xasanov, S. Jamolov, O. valixonov, S. Jalilov, R. T. Quyashutdinov sıyaqlı ilimpazlar monografiya, qollanba, maqalalar jaratqan.
Soǵan qaramastan, Boburdıń ómiri hám dóretiwshiligine tiyisli tartıslı máseleler kóp. Usılardan biri Boburdıń tuwılǵan jerı máselesi bolıp tabıladı, sonday bolsada, "Boburnoma" da onıń ómir jolı tolıq berilse de, onıń tuwılǵan jerı anıq aytılǵan emes. Sol sebepli ayırım ilimpazlar onıń tuwılǵan jerin Axsi dep kórsetse, ayırım ilimpazlar Andijan dep jazadı.
Bizińshe, Boburdıń tuwılǵan jeri Andijan dep alınıwı maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Bobur "Boburnoma" da Andijandı 58 ret, Axsi 29 ret tilge alınadı. Umarshayx Mırza dáwirinde Ferǵana wálayatınıń paytaxtı Axsi hám Andijan bolǵan, Axsi wálayat shegarası, dárya jaǵasındaǵı qala bolsa, Andijan wálayatı ishinde, Axsiǵa salıstırǵanda ıssı jer bolıp tabıladı. Boburdıń 1483-jıl 14-fevradda, qıs máwsiminde tuwılǵanı esapqa alınsa, Umarshayx ayı-kúni jaqın Qutlı Nigorxonimdı Andijanda saqlaǵanı logikalıq jaqtan tuwrı bolıp tabıladı.
Boburtanıwǵa tiyisli dereklerde onnan qalǵan miyraslar tómendegishe belgilenedi: lirik toplamlar, " Boburnoma", "Muxtasar", "Mubayyin", "Volidiya", "Xarb ishi", " Muzıka ilmi", "Xatti Boburiy". "Boburnoma" nı kóshirgen xatker, oǵan jazǵan qosımshasında sonday pikirler jazıp qaldırǵan: "hám patshaaruz hám uyqasqa da qollanbaları bar hám ol atap aytqanda, "Mufassal” degen, jańa klassifikaciya islegen". Bul jazıwdan málim bolıp turǵanınday, Boburdıń uyqas ilimine arnalǵan qollanbası da bar. Solay eken, Boburdıń bizge jetip kelmegen dóretpeleri: "Harb ishi", "Muzıka ilmi" qatarına uyqas ilimine arnalǵan qollanbasın jazǵan bolıwı kerek.
Boburdıń aruz ilimine arnalǵan qollanbası boburtanıwda "Risolai aruz", "Mufassal", "Muxtasar" atamaları menen atap kelinedi. "Risolai aruz" ulıwma at bolsa -da, keyingi atlar mánisi tárepinen bir-birine sáykes kelmeydi. "Mufassal" sózi tolıq bayanlanǵan mánisin berse, "Muxtasar" sózi bolsa qısqa, qısqasha mánilerin beredi.
Hámmege málim, Bobur Awǵan, Hindti jawlap alıp, imperiya dúzgen edi, Evropalı ilimpazlar Bobur imperiyasin "Ullı monǵollar imperiyası" atı menen ataydı. Ózbek ilimpazları bolsa bul termin nadurıs ekenin túsindirip, Boburdıń monǵol emesligin aytıp ótedi. Evropalı ilimpazlar nege andijanlı Boburdı monǵollarga baylanıstıradı?
Bobur "Boburnoma" da óz shejiresin tómendegishe bayan etedi: Ámir Temur, Mironshoh, Sultan Muhammad, Abu Said, Umarshayx, Bobur. Sonıń menen birge, Temur Shıńǵısxan áwladınan úylengeni sebepli, Temuriylar qanına Shıńǵıs áwladı qanı qosılǵanın aytıp, eger Shıńǵısxannan shejire baslansa, Bobur 16 - áwlad ekenin sanap ótken.
Boburdıń keyingi sheshimin tiykar etip alǵan Evropa ilimpazları onı tikkeley Shıńǵısxan áwladı sanaydı. Bul tuwrı emes bolıp tabıladı. Joqarıdaǵı birinshi shejire tiykar bolıp, Bobur imperiyasın "Ullı Bobur imperiyası" dep ataw maqul bolıp tabıladı.
Dáreklerde, kórkem ádebiyatqa baylanıslı shıǵarmalarda Baburdıń háremi haqqında maǵlıwmatlar az usıhraydı. Hátte P.Qodirovtıń "Babur" romanında Babur hárem tutpaǵan degen pikir berilgen.
N.A.Muhitdinov uzaq jıllar dawamında Indiyada elshi wazıypasında islep, Baburiyler tariyxı menen qızıqqan, jańa-jańa faktlerge dus kelgen. Ol “Gúlistan” jurnalında járiyalaǵan maqalasında Baburdıń perzentleri 18 bolıp, olardan 16 sı Qabulda tuwılganın jazadı.
Baburdıń házirge shekem járiyalanǵan qosıq toplamları Babur lirikalıq miyrasların tolıq qamtıp alǵan emes. "Baburnama" da hám basqa bayaz hám toplamlarda shayırdıń túrkiy, parsı qosıqtıń bir qatarları bar, olardı jıynaw, onıń tolıq qosıqlar kompleksin basıp shıǵarıw náwbettegi wazıypalardan bolıp tabıladı.
Babur shejiresi: Áke tárepinen: Babur – Sultan Umarshayx Mırza – Sultan Abusaid Mırza – Sultan Muhammed Mırza – Sultan Mironshoh – Amur Temur Kóregen. Ana tárepinen: Qutlı Nigarxonim – Yunusxon - Vaysxon – Arıslan Alixon – Muhammed Xojaxon – Xızır Xojaxon – Tuǵluq Temurxon – Eson Buǵaxon - Dava Chiqon – Baraqxon – Sokach balası – Qamǵor – Shaǵatay – Shıńǵısxan.
Zahriddin Muhammed shayırdıń atı bolıp, Babur onıń laqabı bolıp tabıladı. Shayır laqabı óz qosıqlarında, rus, tájik, túrk ádebiyatshıları tárepinen “Babur” túrinde aytılıp, jazılıp kelinse de, ózbek adebiyattanıwında “Babur” túrinde aytılıp, jazılatuǵın edi. 1983-jılı ádebiyatshı A.Abduǵafurov “Ózbekstan mádenyatı” gazetasında maqala járiyalay otırıp, shayır laqabın “Babaur” dep aytıw hám jazıw tuwrı ekenin kórsetip beredi. Alım “Ǵiyos-ul luǵat” kitabında jolbarıs sózi túrinde, yaǵniy ekinshi dawısı ústinde belgisi bar ekenin keltirip bul jaǵdayda, álbette “Babur” oqilishi tuwrı ekenin túsindiredi. Ekinshiden, Babur bir rubayında óz laqabın beredi, onda “Babur” ekenine gúman qalmaydı.

She’ring eshtish fikrini bobur qildi.

Ne fikri xuShu yaxshi tasavvur qildi.
Ko’zni yorug’ aylaydi savodi birla.
Mazmuni birla quloqni purdur qildi

Uyqas bolıp atırǵan sózlerge itibar berilse, “purdur” “oyda sawlelendiriw” sózleri ekinshi buwınında “u” sesiniń keliwi anıq. Solay eken, shayır laqabı “Babur” ekenin shayır ózi de tastıyıqlamaqta.

1494-jılı Umarshayx kepterxanası menen jarga qulap óledi, 12-yanvarda Babur taxtqa otıradı. Ákesi qaytıs bolǵanda Babur endi ǵana on bir jastan ótken edi. Ol Ferǵana wálayatınıń miyrasxorı retinde ákesiniń ornına taxtqa otıradı. Ferǵanada hákimiyattı qolǵa alǵan Babur óz húkimranlıǵı sheńberin keńeytiwge, Mawarawnnahrda iri bir mámleket payda etiwge urınadı. Onıń dıqqatın eń aldın babası Amur Temurdıń paytaxtı Samarqand ózine tartadı. Babur apası Qutlı Nigarxanım basshılıǵında áskerdi qayta dúzedi, qala hám qorǵanlardı bekkemleydi, Andijanǵa hújim etken óz dayısı Sultan Ahmedtiń hújimin sheberlik menen qaytarıp, olardı sheginiwge májbúr etedi. Áskeri tozǵıgan Sultan Ahmed pitim dúzip, Samarqandqa qaytıwǵa májbúr boladı. Bul urıs jas Baburdıń birinshi hám úlken jeńisi edi. Mine sol urıstan keyin ǵana Baburdaǵı birden-bir hám úlken mámleket dúziw, onı tınısh saqlaw hám abadan etiw niyeti payda boladı.
Babur Samarqandtı 1498-jılda, 15 jasında iyelep aladı. Onıń ıqtıyarına ótken bul úlken qala dúnyanıń eń bay hám ataqlı qalalarınan edi. Temur mámleketiniń orayı bolǵan bul qalanıń meshit hám medreselerin, saray hám mazarların tańlanıw menen baqlaǵan Babur Samarqandtıń tariyxta tutqan ornı hám sol dáwirdegi potencialın maqtanısh menen táriypleydi.
Samarqandtıń ishki jaǵdayı Baburdıń kútlenindey bolıp shıqpadı. Óz ara ishki urıslar, hedden zıyat salıqlar qala xalqın júdá jarlı jaǵdayǵa alıp kelgen edi. Bunıń ústine Ferǵanada qalǵan ayırım bekler pitne hám qıyanet jolına ótken edi. Samarqandta tek 100 kún húkimranlıq etken Babur Andijannan ayrılmaw ushın qaytıp kiyatırǵanda, Xojandqa jetkende Andijannıń Jáhángir Mırza qolına ótkenin esitedi. Bul arada Samarqandtı Baburdıń tuwısqan aǵalarınıń balaları Sultan Ali Mırza iyelep alǵan edi.
Sonnan eki jılǵa jaqın waqıt ótkennen keyin ǵana Babur Andijandı qolǵa kirgizdi, keyninen ol pútkil itibarın qaytadan Samarqandqa qaratıp, ásker menen Shahrisabzǵa jetkeninde Shaybaniy da Samarqandqa jaqınlasıp qalǵanın hám Samarqand hákimi Sultan Ali mırza krizis jaǵdayda qalıp, Shaybaniyga táslim bolǵanın esitedi. Biraq, Shaybaniydiń bul jerge hákim tayınlap, ózi urıstı dawam ettirip atırǵanı sebepli Babur Samarqandtı artıqsha qarsılıqsız qolǵa kirgizedi.
1501-jıldıń aprel ayında Shaybaniy Samarqandtı qamal etedi, tórt ay dawam etken qamal qalanı qıyın jaǵdayǵa keltiredi hám Babur ushın Samarqandta qalıw qáwipli bolıp qaladı. Shaybaniydiń kelisiw shárti sıltawı menen Babur qalanı taslap shıǵıp ketedi hám Andijanǵa kire almay, Uratepa, Mastchoh, Dahkat, Ahangaran, Piskentte boladı hám aqır-aqıbette monǵol xanlarınan bolǵan dayısı, Tashkenttiń hákimi – Mahmudxannıń aldına baradı. Uzaq waqıtlar sergizdan júrgen Babur 1504-jılda 300 den zıyatlaw jigiti menen Awǵanstanǵa qaray júredi. Awǵanstannıń úlken bólegin iyelegen Babur Shaybaniyǵa qattı soqqı bergen Iran shahı Shah Ismayıldan járdem soraydi hám onıń járdemi menen 1512-jılda Samarqandtı qayta qolǵa kirgizdi.
Onıń bul is-háreketleri joqarı da aytılǵanı sıyaqlı, Movarounnahrda oraylasqan, párawan mámleket dúziwden ibarat edi. Biraq, óz kúshlerin taǵı bekkemlep alǵan Shayboniyxon, Bobur menen sheriklikte sawash alıp baratırǵan Najmidiń xalıqtı tártipsizliginen paydalanıp, Samarqandtı qolǵa kirgiziwge eristi.
Afganstanda óz hákimiyatın bekkemlep alǵan Bobur ol jerdiń xojalıq hám materiallıq turmısına úlken itibar berdi, jergilikli xalıqtıń úrp-ádetleri, dinine erkinlik berdi hám hámeldarların húrmet etti. Bulardıń barlıǵı Boburdıń húrmet-izzetin asıradı. Bobur óz mámleketin qubla tárepke keńeytiw, Hindstandı iyelep alıw háreketin baslap jiberedi. 1525-jıl 21-apreldegi Panipat, keyininen Dehli sawashları 1527-jıldıń 16-martında Boburdıń jeńisi menen juwmaqlandı.
Evropalıq ilimpazlar Bobur imperiyasın «Ullı mongol imperiyası» atı menen ataydı. Ózbek ilimpazları bul atama nadurıs ekenin uqtırıp, Boburdıń mongol emesligin aytıp ótedi. Evropa ilimpazları “Boburnoma”da Bobur óz shejiresin Chingiz áwladına baylanıstırıp kórsetken ornın tiykar etip aladıl. Temur Chingizxan áwladınan úylengenligi sebepli Temuriyler qanına Chingiz áwladı qanı quyılǵan. Bobur óz shejiresin Chingizxannan baslap, ózin 16-áwlad ekenin uqtırǵan. Bobur shejiresin itibarǵa alıp, onıń imperiyasın “Ullı Bobur imperiyası” dep ataw maqul boladı.
Bobur kriziske júz tutqan Temuriyler mámleketiniń Shuhrattı saqlap qalıwǵa hám bekkemlewge, Oraylıq Aziyada oraylasqan iri mámleket payda etiwge uzaq hám qattı gúres alıp bardı. Biraq tariyxıy shárayat buǵan múmkinshilik bermegen soń, ol Afganstandı, keyinirek Hindistandı iyelep aldı hám úlken imperiyanı payda etti. Ol tiykar salǵan imperiya Afganstan hám Hindistannıń siyasiy-ekonomikalıq hám materiallıq rawajlanıwında óshpeytuǵın iz qaldırdı.
Bobur tiykar salǵan mámleket Hindistannıń Angliya tárepinen basıp alınıwına shekem jasadı. Boburiyler úrim-putaǵı Hindistannıń siyasiy hákimiyatın bekkemlew, mádeniyatın rawajlandırıwda úlken unamlı rol oynadı.
Bobur insaniyat mádeniy turmısı tariyxında da tereń iz qaldırdı. Onıń xızmeti hám de miyrasların úyreniwde túrli tarawdıń ilimpazları: tariyxshılar, filologlar, úlketanıwshılar úlken nátiyjelerge eristi. Onıń miynetleri kóp márte baspadan shıǵarıldı, izertlewler, ilimiy hám kópshilikke arnalǵan dóretpeler jaratıldı. Onıń dóretiwshiligin úyreniwshi onlaǵan ilimpazlar jetisip shıqtı, buǵan baylanıslı inglis shıǵıstanıwshısı U.Erskinniń xızmetlerin úlken. Ol Bobur hám Boburiyler úrim-putaǵınıń Hindistan tariyxı, onıń mámleket basqarıw principi hám de Hindistan yarım atawındaǵı mádeniy turmıstıń qáliplesiwinde tutqan ornı haqqında aqılǵa say hám ádil juwmaqlardı bayanlaǵan qalıs qánigelerden biri.
Bobur Kobulda Hindistanda úlken qurılıs jumısların alıp bardı. Jurttı abat etti. 1530-jılı 26-dekabrde Agra qalasında qaytıs boldı.
Ǵárezsizlik jıllarında Bobur hám boburiyler haqqındaǵı kitaplar, júzlegen maqalalar, onlaǵan qollanba hám monografiyalar jazıldı. H.Qudratullaevtiń «Bobur armoni», R.Vohidovtıń «Biz bilgan va bilmagan Bobur», I.Adizovanıń «So’zumni ko’rub anglag’aysan o’zumni...», Ansoriddin Ibrohimovtiń «Boburnoma - buyuk asar», «Boburnomadagi hindcha so’zlar», G’.Satimovtıń «Boburiyzodalar», «Markaziy Osiyo va Hindiston tarixida boburiylarniig o’rni», S.Jalilovtıń «Bobur va Yuliy Sezar», «Bobur haqida o’ylar», F.Isxokovtıń «Boburnoma» uchun qisqacha izohli lug’at», Z.Mashrabov va S.Shokarimovtıń «Asrlarni bo’ylagan Bobur», K.Raisning «Bobur shaxsiyati va she’riyati», Sh.Yorqinnıń «Bobur devoni. Takmila», «Komron devoni» (ilmiy-tankidiy matn), Gulbadan Begimniń «Humoyunnoma», R.Godenniń «Gulbadan» romanı, P.Qodirovtıń «Bobur», «Avlodlar dovoni» romanları, X.Sultonovtıń «Boburning tushlari» kitabı, «Boburiynoma» romanı, Qamchibek Kenjanıń «Hind sorig’a», «Andijondan Dakkagacha», «Buyuklar izidan», «Andijondan Bag’dodgacha» hám bir qansha shıǵarmalar usılar qatarına kiredi.
Ádebiyat hám kórkem óner tarawında Bobur kelbeti jaratıldı. P.Qodirovtıń “Yulduzli tunlar”, “Avlodlar dovoni” roman-dilogiyası “Bobur” draması, X.Sultonovtıń “Saodat sohili” qıssası hám gúrrińleri, Z.Muhitdinov, M.Xolidovlardıń “Zahriddin Muhammad Bobur” atlı dramaları jazıldı.
Bobur haqqında video film islep shıǵıldı, onda Bobur kelbeti M.Abduqunduzov jaratqan. “Bobur” atındaǵı xalıq aralıq font shólkemlestirilip, olardıń baslaması menen “Bobur baǵı” jaratıldı, ol jerge Boburdıń rámziy qábiri, háykeli qoyıldı. Andijan orayında Boburdıń at ústinde otırǵan háykeli, Qorǵan-saray ishinde bir háykeli bar.
Ǵárezsizlikten soń Ózbekstan Respublikası húkimeti qararı menen 1993-jılda Bobur tuwılǵanlıǵınıń 510 jıllıǵı keń kólemde bayramlandı. Boburdıń islegen jumısların qádirlew boyınsha bir qansha jumıslar ámelge asırıldı. Mısalı, Andijanda Bobur háykeli ornatıldı, rámziy qábir mazarı qurıldı. «Bobur milliy baǵı» hám Sol baǵ qasında «Bobur hám jáhán ádebıyatı» atlı muzey shólkemlestirildi.