1 author: Murodjon Isagaliev Fergana State University, Uzbekistan, Fergana 23

Qishloq xo‘jalik ekinlarini xlor ionining ta’siriga chidamliligi.

Chidamlilik darajasi	Ekin turlari	Tuproqdagi xlor- ioni miqdori, %.	Tuproq erimasidagi xlor ionining kontsentratsiyasi, g/l.
Juda kam	Beda, mosh, loviya, no‘xat	0,008-0,01	0,42-0,53
Kam	Bug‘doy, arpa, makkajo‘xori	0,01-0,015	0,53-0,79
O‘rtacha	G‘o‘za, javdar	0,015-0,02	0,79-1,09
Yuqori	Lavlagi, oq jo‘xori	0,03-0,04	1,58-2,10
Baland	Kungaboqar	0,04-0,06	2,10-3,16

Markaziy Osiyo mamlakatlarining sho‘r yerlarida xlor va sulfat anionlari qishloq xo‘jaligi ekinlari va ularning hosildorligiga ko‘p ta’sir qiladi. Tuproqdagi xlor ionining miqdori 0,01 % dan oshsa o‘simlikka salbiy ta’siri sezila boradi.

Sulfatli anionlarining miqdori esa 0,2-0,3 % dan oshgan taqdirda o‘simliklar zararlana boshlaydi.

Shu bois tuproqni sho‘rlanganlik darajasi, ion tarkibi uni, ya’ni tuproqni tabiiy baholashda e’tibordan chetda qolmasligi kerak.

O‘zbekistonning sug‘oriladigan yerlarini 53% yoki 2 mln. 286 ming gektari turli darajada sho‘rlangan. Sho‘r yerlarni tabiiy unumdorligini sifat va miqdor jihatidan baholash sho‘r emas yerlardan keskin farq qiladi.

Bu kabi tuproqlarni baholash eng avvalo sho‘rlik darajasini, sifatini aniqlash va xaritanomasini tuzish bilan bog‘liq bo‘ladi.

Tuproqlarni sho‘rlanganlik darajasi va sifatini aniqlash uchun 1:10000 masshtabda ishlangan yer tuzishni konturli rejasi, avgust-sentabr oylarida olingan, shuningdek aeroplandan turib oq-qora tasvirda suratga tushirilgan xujjatlar asos qilinib olinadi. Qishloq xo‘jalik ekinlari ekiladigan tuproqlarning sho‘rlanganlik darajasini aniqlashning eng yaxshi deshifrovka belgilari 0,70 dan 0,86 mkm to‘lqinida qilingan infraqizil spektrdagi aerofoto-suratlarda ko‘rinadi.

Sho‘rlangan yerlarning sho‘rini aniqlash uchun chuqurligi bir metr bo‘lgan o‘ralar (skvajinalar) kovlanadi va 5 % gacha chuqurligi ikki metrli yoki yer osti suvi sathigacha bo‘lgan o‘ralar kovlanadi. Bunda uslubiyatga ko‘ra 15-20 gektar yerga bitta o‘ra to‘g‘ri keladi.

Bu o‘ralardan tahlil qilish uchun namunalar olinadi. Bir metrli o‘ralarning 0- 30, 30-70 va 70-100, 100-150, 150-200 sm laridan namunalar olinadi. O‘ralar egatlar tepasidan kovlanadi.

Sulfat-xloridli va xlorid tipda sho‘rlangan tuproqlardan olingan namunalarda suvli so‘rim qisqartirilgan holda tahlil qilinadi. CO₃^-2, HCO₃^-, Cl^- va xlorid-sulfatli tipda sho‘rlangan tuproqlarda esa HCO ^-, Cl^-, SO ^-2, Сa⁺², Mg⁺², Na⁺ va K⁺ lar

3 4

kimyoviy tahlil etiladi.

Tuproqlarning sho‘rlanganlik darajasi Cl^- va Na⁺ - ionlari miqdoriga qarab

aniqlanadi. Sho‘rlanganlik darajasi ko‘rsatkichlari quyida (8) jadvalda keltirilgan.

Sho‘rlanishni aniqlash ishlari uchta davrdan iborat: tayyorgarlik ishlari, dala va tugallash (kameral) ishlari.

1.