1. Asinxron mashinaning energetik diagrammasi Elektromagnit (aylantiruvchi) momenti

Tajriba ma’lumotlari bo’yicha aylana diagramma qurish. Ishchi tavsiflar 
Agar joylashtirish sxemasi parametrlari, ishchi xarakteristikalar va moment karraligi aniq 
bo’lsa, xisoblashlar bilan ishlatmasdan aylana diagrammani qurish mumkin. Biroq asinxron 
motorlarni o’rganish vaqtida va zavodlardagi nazorat sinovlarida tajriba yo’li bilan joylashtirish 
sxemasi parametrlari aniqlash va tajriba ma’lumotlardan aylana diagrammani yasash mumkin.
Aylana diagramma joylashtirish sxemasining G-ko’rinishi asosida quriladi. 
Joylashtirish sxemasini parametrlari salt yurish va qisqa tutashuv tajribalari yordamida 
joylashtiriladi. Joylashtirish sxemalarini parametrlarini tajribadan aniqlanganligi va aylanma 
diagramma qurilganidan ishchi xarakteristikalarni olish mumkin.
Asinxron motorning ishchi xarakteristikalarini tajriba yo’li bilan bekor qilish tez-tez katta 
qiyinchiliklarni namoyon etadi: Yuklama mashinalarida bo’lishi kerak, uni ko’rsatkichlarini 
markazlashtirish, darajalash kerak, o’zgartirilgan sxemani yig’ish kerak. Asosan qiyin etarli 
darajada aniqlik bilan katta quvvatli asinxron motorning ishchi xarakteristikalari olinadi. Salt 
ishlash tajribasida keltirilgan va qisqa tutashuv anchagina oddiy. Salt ishlash tajribalarini 
o’tkazish vaqtida mashina motor rejimida ishlaydi, qachonki valdagi yuklama nolga teng bo’lsa.
3.27-rasm. Asinxron motorning salt ishlashi xarakteristikalari. 
U
1
=U
nom 
va f
nom
bo’lganda salt ishlash toki I
0
va isrof P
o
o’lchanadi. O’lchashlardan 
=P
0
/m
1
U
1
I
0
(3.58).
Birlik rusumli motorlarda I
0
=(0,25÷0,5)I
max
amda 
= (0,1÷0,2) ga teng. I
0 
va P
0
ni 
moiyatini yanada aniqroq aniqlash uchun I
0
,P
0
va 
, U
1
ga bog’liq ravishda olinadi (3.27-
rasm). Quvvat koeffitsienti 
U
1
ning oshishi paytida to’yinish tufayli kamayadi. Isrof 
kuchlanish kvadratiga proporsional ravishda o’sadi; I
0
tok to’yinish tufayli nochiziqli qonunlar 
bo’yicha o’zgaradi. Salt ishlashda isroflar P
0
=P
eo
+P
mex
+P
t
(3.27-rasm) dek bo’ladi.
Bu yerda P
eo
-stator cho’lamidagi elektr isroflari. Xuddi transformatorlardagidek r
1
ni 
bilgan olda P
eo
ni oson xisoblash mumkin. Elektr isroflari bir muncha kichik bo’ladi, chunki ular 
tokning kvadratiga proporsionaldir xamda I
0
tok I
nom
tokdan 3-4 marta kichikdir. Asinxron 
mikromotorlarda I
0
tok I
nom
dan kam miqdorda farq qiladi. SHu sababli asinxron motorlarni 
kuzatish vaqtida P
eo
kichik quvvatligi tufayli xisobga olinmaydi. Mexanik isrof P
mex
kuchlanishga bog’liq emas chunki salt ishlash tajribalarida aylanish chastotasi o’zgarmaydi.
P
o
isrofni bilgan holda ularni temirdagi P
t
va mexanik P
mex
isroflarga ajratish mumkin. 
Buning uchun 
=const bo’lgan vaqtida P
0
=
(U
0
2
) bog’liqlik tuziladi (3.28-rasm). Chunki 
P
t
~U
1
2 
hamda P
mex
=const, shunday ekan salt ishlash tajribalarida P
t
va P
mex
topish qiyin emas. 

---

3.28-rasm. Asinxron motorni salt ishlashdagi isroflarini bo’linishi. 
Agar P
eo
ni xisobga olish kerak bo’lsa P
0
dan isoblash yo’li bilan topilgan xar bir nuqta 
uchun P
eo
ayrilishi kerak: P
eo
=m
1
I
1
2
r
1
. 
Ruxsat etilgan chegaralarida salt ishlash isrofi va salt ishlash toki uchun salt ishlash 
rejimida mashinaning magnit zanjirini to’g’ri xisoblash kerak bo’ladi. Magnit zanjirini xisoblash 
vaqtidaxavo oralig’ida B
0
=0,6÷0,8 Tl induksiya beriladi. Tishlardagi maksimal induksiya bu 
vaqtda B
max
=1,6÷1,8 Tl teng chunki tishlarning ko’ndalang kesim yuzasi bo’linish tishlari 
Yuzasiga nisbatan ikki marta kichik bo’ladi. B
0
ning bur qancha mazmuni uchun magnit 
zanjirini isoblash va salt ishlash xarakteristikalarini qurish kerak. Kichik kamayish tufayli 
asinxron motorlarda yuklama oqimi vaqtida EYuK xam kamayadi ammo bu o’zgarish birlik 
rusumli asinxron motorlarida ifodalanmaydi.
Qisqa tutashuv tajribasi rotor cho’lg’amlari qisqa tutashtirilgan rotorning tormozlanish 
vaqtida va kichik kuchlanish vaqtida o’tkaziladi, shuningdek I
1
tok 1,2 martadan kamroq 
ravishda oshadi. Bu sharoitlarda cho’lamlarning xaroratsi tajriba vaqtida belgilangan izolyatsiya 
klassi uchun ruxsat etilgan xaroratgacha ko’tarilib ulgurmaydi.
Qisqa tutashuv tajribasi vaqtida f=const bo’lganda I
k
, P
k
, 
=f(U
k
) larni 
xarakteristikalari olinadi. Chunki qisqa tutashuv tajribasi kichik kuchlanishda , to’yinmagan 
mashina va 
=const da o’tkaziladi. I
k
tok qisqa tutashuv kuchlanishiga chiziqli bog’liq. 
Qisqa tutashuv isrofi P
k 
–bu stator va rotor cho’lg’amidagi asosiy elektr isrofidir. Qisqa tutashuv 
qarshiligi r
k
=P
k
/m
1
I
k
2
(3.61) 
3.29-rasm. Asinxron motorning qisqa tutashuv xarakteristikasi. 
Po’latdagi isroflarni inobatga olmasa xam bo’ladi, chunki qisqa tutashuv tajribasi kichik 
kuchlanishlar vaqtida o’tkaziladi, hamda P
t
÷U
1
2
, o’shanda 
=P
k
/m
1
U
k
I
k
, (3.62) bu yerda 
U
k
,I
k
-mos
Qisqa tutashuv tajribasidan xisoblash yo’li bilan z
k
=U
k
/I
k
; (3.63) x
k
=
√ 
(3.64) 
lar aniqlanadi.
Aktiv qarshilik r
k 
ni (3.61) dan yoki r
k
=z
k
(3.65) formuladan aniqlash mumkin.
Statorning cho’lg’amini qarshiligini kuchlanish va tok kuchini o’lchash orqali am topish 
mumkin. 
I
1
tok nominalga teng bo’lgan vaqtda qisqa tutashuv tajribasida qisqa tutashuv 
kuchlanishiga qaratiladi. Chiziqli asinxron motorning magnit xarakteristikalari va x
1
va x
2
doimiylar xisoblanadi, nominal kuchlanishda qisqa tutashuv tokini I
k.nom
=I
1k
(U
1nom
/U
1k
) (3.66) 

---

munosabatdan aniqlanadi, bu yerda I
k.nom 
–nominal kuchlanish vaqtidagi qisqa tutashuv toki; 
U
1nom 
–nominal kuchlanish; I
1k,
U
1k
–qisqa tutashuv tajribalaridagi tok va kuchlanish. 
Asinxron motorlardagi qisqa tutashuv toki nominal kuchlanish vaqtida I
1k
=(5÷7)I
nom
ga 
teng, shu sababli z
k
=0,14 ÷0,2 bo’ladi.
Qisqa tutashuv va salt ishlash tajribalaridan barcha asosiy kattaliklarni aniqlab, aylana 
diagrammani qurishga o’tamiz.
3.30-rasm. Berilgan ma’lumotlar bo’yicha aylana diagrammani qurish. 
Tok va kuchlanishni masshtabini tanlab, s=0 nuqtani aniqlaymiz. Buning uchun salt 
ishlash tajribalaridan topilgan I
1
vektorni quramiz. A
’ 
nuqtada s≠0 bo’ladi, chunki mashinalarda 
mexanik isrof va P
em
≠0 bo’ladi.s=0 nuqtani topish uchun 3.24-rasmda keltirilganlardan 
foydalanib quramiz. Bu vaqtda A
’
E
’
/E
’
E=P
mex
/P
t
bo’ladi. E
’
nuqta orqali to’g’ri chiziq 
o’tkazamiz, j-o’qga parallel, unda ideal salt ishlashning A nuqtasi joylashgan bo’ladi. A nuqtani 
joylashgan o’rnini aniqlashdagi bir nechta kamchiliklar asosiy kattaliklarni aniqlashda sezilarli 
xatolik bo’lmaydi. S=0 nuqtani topamiz, 
k
burchak ostida I
k.nom 
o’tkazamiz va s=1 nuqtani 
aniqlaymiz (3.30-rasm). Bu nuqta orqali shuningdek agar nominal kushlanishda qisqa tutashuv 
isrofi quvvat masshtabida olib qo’yilsa, P
k.nom
/m
p 
ni am olish mumkin, j-o’qga parallel chiziq 
o’tkaziladi va unda O nuqta radiusidan I
k.nom
s=1 nuqta belgilab olinadi.
Nominal kuchlanish vaqtida qisqa tutashuv isrofi P
k.nom
=P
k
U
1nom
2
/U
1k
2
=P
k
I
k.nom
2
/I
1k
2 
(3.67) bo’ladi. 
Bu yerda: P
k 
–qisqa tutashuv tajribalaridagi U
1k
kuchlanish vaqtidagi isrofi.
U
1 
yassiligida -j aniqlab s=0 bo’lgan A nuqta va s=1 bo’lgan B nuqtalarni tutashtiramiz 
va AB ning o’rtasidan aylana diagramma markazi AQ ga perpendikular chiziq tushuramiz. AQ 
chiziqni AE chiziqga 2
burchak ostida o’tkazamiz.
Aylana diagrammada s=±∞ nuqtani topish uchun B nuqtada AE chiziqga perpendikulyar 
chiziq tushurish kerak. BK to’g’ri chiziqni BL:LK=r
2
:r
1
munosabatda bo’lib, s=±∞ bo’lgan C 
nuqtani topamiz. AC chiziq –elektromagnit quvvat chizig’i. Birlik rusumli asinxron motorlarda 
odatda r
1
~r
2
bo’ladi, shu sababli BK bo’lakni teng ikkiga bo’lamiz. AB –aktiv quvvat chizig’i.
3.31-rasm. Asinxron motorning ishchi xarakteristikasi.

---

3.32-rasm. Asinxron motorning energetik diagrammasi. 
Berilgan bo’yicha aylana diagrammani qurish ko’p vaqt olmaydi. Unda ixtiyoriy nuqtani 
olib, kerakli parametrlar aniqlanadi va ishchi xarakteristikalarni topamiz.
Motorning ishchi xarakteristikasi –doimiy nominal kuchlanish va chastota tarmonida 
yuklama quvvati P
1
, I
1
tok ,
, valdagi moment M
2
, sirpanish va FIK aktiv quvvat P
2
ga 
boliq. Ishchi xarakteristikalar yuklamani 0 dan 1,1-1,3 nominal miqdorgacha o’zgarishi vaqtida 
motorning asosiy parametrlarini o’zgarishini muxokama qilish imkonini beradi (3.31-rasm).
Valdagi bir qancha quvvat miqdori P
2
ni I
1
ni bildiruvchi nuqta, M
em
valdagi moment va 
P
1
quvvat tarmonidan iste’mol uchun topamiz. Shkalaga muvofiq ravishda qo’shimcha 
o’rnatishlardan so’ng
va s ni aniqlaymiz. Foydali arakat koeffitsientini P
2
/P
1
nisbatdagidek yaqinroq qiymatda topamiz[8]. 
Aktiv quvvat taqsimoti xaqida tarmoqdan foydalanib motorning energetik diagrammasi 
bo’yicha muxokama qilish mumkin (3.32-rasm). Tarmoqdan olingan P
1
statorda stator 
cho’lg’amidagi elektr isrofini olish uchun P
e
=m
1
I
1
2
r
1
(3.68) va statorning magnit o’tkazgich 
po’latidagi isrofni qoplash uchun P
t 
=k
q
p
si
G
t
(3.69) sarf bo’ladi. Bu yerda p
si
-statorning yarmosi 
va tishidagi maksimal induksiya uchun po’latdagi solishtirma isrof; G
t
- magnit o’tkazgichning 
tishi va yarmosini massasi; k
q
-qayta ishlash xisobiga temirdagi isrofning oshish koeffitsienti, 
k
q
=1,3÷1,5. 
Temirdagi isrof yarmo va tishlar uchun aloida xisoblanadi va keyin qo’shiladi.
Elektromagnit quvvat yoki xavo oralig’idagi quvvat P
em
=P
1
-P
e1
-P
t
. (3.70)
Elektromagnit quvvat rotordagi isrofga sarf bo’ladi, xamda uni katta qismi foydali 
mexanik quvvat P
2
ga o’zgartiriladi : P
2
=P
em
-
∑
=P
em
-P
e2
-P
mex
-P
qo’sh
(3.71) 
Bu yerda : P
e2
-rotor cho’lg’amidagi elektr isrofi. 
yoki 
( 
)
Rotordagi elektr isrofi sirpanishga bog’liq. 
Ular valdagi mexanik quvvat P
2
va mexanik isrofni P
mex
ni o’z ichiga oladi. Mexanik 
isrof emperik formula bo’yicha aniqlanadi. Mexanik isrofga sirpanish isrofi va quvvat isrofi 
kiradi va ventilyatsiyaga sarf bo’ladi.
Qo’shimcha isrofni xisoblashda to’yinish va maydon tarqoqligini xisobiga noaniq 
xisoblanadi. Ular O’zDSt 1/828-75 bo’yicha nominal quvvatning 0,5 % ga teng. Salt ishlash va 
yuklama vaqtida qo’shimcha isrofni aloxida tashkil etuvchilarini hisoblash faqat katta quvvatli 
asinxron motorlar uchun ishlab chiqiladi.
Yuklanish o’sishi bilan I
1
tok xam o’sadi, s va yuklama quvvati ko’payadi; 
vaqtida FIK va 
maksimal bo’ladi.
Tanlangan FIK ni maksimal nuqtasi xisoblashlarga bog’liq, FIK doim elektr isrofiga ( P
p
va P
mex
), o’zgaruvchan elektr isrofiga teng bo’lgan maydonda FIK maksimal bo’ladi.
(3.31-rasm) bo’lgan maydonda FIK maksimal bo’ladi, chunki ko’pchilik 
elektr yuritmalaridagi asinxron motorlar bu yuklama vaqtida ekspluatatsiya qilinadi. Yuklama 
nominalga yaqin va yuklama vaqtida xuddi aylanma diagrammada kuzatilgandek qiyshiq I
1
, P
1
, 
M
2
chiziqlilik qonuniga bo’ysunadi. ( 3.31-rasm). P
2
=0 da 
nolga teng bo’lib qolmaydi, 
chunki tarmoqdan aktiv quvvat iste’mol qilinadi, qaysiki salt ishlashni isrofini qoplash uchun 
ketadi. P
2
=0 da I
1
, P
1
, M
2 
va s nolga teng bo’lmaydi, ammo kichik miqdorda bo’ladi.
Ishchi xarakteristikalarni aniqlash vaqtida aylana diagrammaning kichik qismidan 
foydalaniladi, shu sababli aniqlik amaliyoti uchun maqbuli olinadi.

---

Xuddi boshqa barcha elektr mashinalardek asinxron mashinalarda elektr energiyasi 
mexanik energiyaga o’zgaradi, elektr energiyani issiqlikka aylanishi kuzatiladi, asinxron 
mashinalarda rotordagi elektr isrofi sirpanishga proporsionalligi sababligidir.
Shu sababli kichik sirpanishlarda asinxron mashinalar iqtisodiy jixatdan
1-4 % isrofsizdir.