1 Analitik rеaksiyalarning qaytarligi va ularga massalar ta'siri qonunining qo’llanilishi. Muvozanat konstantasi

2.5. Tuzlar gidrolizi. Tuzlarning pH va pOH qiymatlari Analitik reaksiyalar tuz hosil bo'lishi, ya’ni ularning bir tur￾dan boshqasiga o'tishi bilan boradi. Shu sababli tuzlarning suvli eritmalardagi holati va ular bilan bog'liq bo'lgan kimyoviy jara￾yonlarni, ayniqsa, tuzlarning gidrolizini yetarlicha o'rganish zarur. Gidroliz eritmadagi tuz ionlari bilan suv molekulalarining o'zaro ta ’siri natijasida kuchsiz elektrolitlar hosil bo'lishi jara￾yonidir. Gidroliz natijasida ko'pincha eritmaning muhiti (pH i) o'zgaradi. Gidroliz jarayonida eritmada kuchsiz asos, kuchsiz kislota, gidroksotuzlar, kam eriydigan birikmalar, ba’zan kom ­pleks birikmalar hosil bo'ladi. Natijada gidroliz tufayli suvning dissotsilanish muvozanati

2H20 о H30 + + OH~ yoki H 20 H+ + OH~u yoki bu tomonga siljiydi. Buni quyidagi hollarda ko‘rish mumkin. Agar suvning H + ionlari tuz ionlari bilan biriksa, erit￾mada OH~ ionlari miqdori oshib ketadi ([H +] < [OFT]), bunda muhit ishqoriy bo‘lib qoladi (pH > 7). Agar tuz ionlari o ‘ziga OH- ionlarini biriktirib olsa, eritmada H + ionlari ko‘payib, (| H+| > fOH~]) eritma kislotali muhit namoyon qiladi (pH < 7).Uch xil tuzlar gidrolizga uchraydi:a) kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil b о ‘ I g a 11 tuzlar g i d г о 1 i z i kation bo ‘yicha gidroliz(NH4CI, ZnCI2, FcS04, M nCl2, A1C13 va boshqalar) deb aytila￾di. Bunday tuzlar suvda critilganda tuz kationlari suv molekula￾sining O H ' ionlari bilan bogManib , kuchsiz elektrolit hosil qiladi. Eritmada H+ ionlari yig‘ilib, eritma kislotali muhitga ega (pH<7) bo‘ladi. Masalan:N H4C1 + H20 N H 4OH + HCI (molekular tenglama)

N H 4+ + H20 N H 4OH + H + (ionli tenglama)

Tuz tarkibidagi kation (Cu2+, Fe3+, Zn2+, C r3+, Bi3+, Co2+, N i2+) ko‘p zaryadli bo‘lsa, gidroliz bosqichma-bosqich boradi. Asosan birinchi bosqich amalga oshadi:FeCl2 + H 20 <-» FeOHCl + HCIFe+2 + H 20 <-> FeO H + + H + (1- bosqich)Ikkinchi va keyingi bosqichlar tashqi ta’sir (qizdirish, elek￾trolitlar) tufayli borishi mumkin:FeONCl + H20 Fe(OH)2 + HCI

FeON+ + H20 <-> Fe(OH)2 + H + (2- bosqich)b) kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil

b o ‘lgan tuzlar gidrolizi anion bo yicha gidroliz (N a2C 0 3, KCN, N a2S, CH3COONa, K2S va boshqalar) deb aytiladi. G id￾roliz natijasida OH~ ionlari yig‘ilib, eritma muhiti ishqoriy (pH > 7) bo‘ladiMasalan: Na2C 0 3+ H 20 <-> N a H C 0 3+ N a0H (1-bosqich) С О "2 + H 20 <-» HCO~ + OH"N aH C 03 + H 20 H 2C 0 3 + NaOH (2-bosqich) HCO " + H 20 H2C 0 3 + OH"

d) kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan hosil bo'lgan tuzlar gidrolizi ham kation, ham anion bo‘yichagidroliz ((N H 4)2C 0 3, CH3C O O N H 4, (N H 4)2S va boshqalar) deb aytiladi. Bunday tuzlar eritm ada suv molekulasidagi H + va OH" ionlari bilan bog'lanadi. Gidroliz natijasida hosil bo'lgan elektrolitlarning dissotsilanish konstantasining qiymatiga qarab eritm a muhiti neytral, kuchsiz kislotali yoki kuchsiz ishqoriy bo'lishi mumkin. Masalan:

C H 3COONH4 + н 20 о с н 3с о о н + n h 4o h

C H3COO" + n h 4+ + h 2o C H 3COOH + n h 4o h

Gidroliz natijasida hosil bo'lgan C H 3COOH va N H 4OH ning dissotsilanish konstantasining qiymati bir-biriga yaqin bo'lganligi

sababli eritma muhiti neytral bo'ladi.Kuchli kislota va kuchli asosdan hosil bo'lgan tuzlar gidroliz￾ga uchramaydi, chunki ular kuchsiz elektrolitlar hosil qilmaydi, ya’ni eritmada to'liq ionlarga ajraladi.Gidroliz qaytar jarayon bo'lib, har bir tuz gidrolizlanish konstantasi ATgjdr va gidrolizlanish darajasi h bilan xarakterlana￾di. Anion bo'yicha gidrolizga uchraydigan tuzning gidroliz reak￾siyasi tenglamasini yozib, massalar ta’siri qonuni asosida muvo￾zanat konstantasini yozish mumkin:

H C 0 0 N a+ H 20 HCOOH + NaOH HCOO" + H20 HCOOH + O H '

К = [HCQQH] [oh~ ]

[h c o o -]-[h 2o]

3.1. Analitik kimyo faniga kirish, Analiz turlari va mеtоdlаri Analitik kim yo — moddalarning sifatini va miqdoriy tarkibinianaliz qilishning nazariy asoslari va usullarini o‘rganadigan fan￾dir. Analitik kimyo sifat va miqdor analiziga bo‘lib o'rganiladi.Sifat analizining vazifasi tarkibi noma’lum modda yokiaralashmaning tarkibiy qismlarini, ya’ni u qanday element yokiionlardan tarkib topganligini aniqlashdan iborat. Miqdoriyanaliz ning vazifasi esa modda yoki aralashmadagi bir yoki birnecha tarkibiy qismlar miqdorini aniqlashdan iborat.Sifat analizi, odatda, miqdoriy analizdan oldin o'rganiladi.

Sababi tekshiriladigan moddaning oldindan ma’lum bo‘lgan bi￾rorta tarkibiy qismining foiz miqdorini aniqlash zarur bo'lgandaham, sifat tarkibini rganmay turib aniqlab blmaydi. Shuninguchun moddalami analiz qilishga doir muammolarni kimyoviy,fizikaviy va fizik-kimyoviy usullarni qo'llash bilan hal etishmumkinKimyoviy usul bilan aniqlashda element yoki ion o ‘ziga xosxususiyatli biror birikmaga aylantiriladi va ayni birikma hosillganligi haqida xulosa chiqariladi. Analizning fizikaviy usullarimoddaning kimyoviy tarkibi bilan uning ayrim fizikaviy xossala￾ri rtasidagi bolanishdan foydalanishga asoslangan (spektral,luminessent, rentgenostruktura va hokazo.).Analizning fizik-kimyoviy usullari moddaning kimyoviyreaksiyalar jarayonida fizikaviy xossalarining o ‘zgarishini aniq￾lashga asoslangan. Bu uchala analiz usullari orasiga hamma vaqtham keskin chegara qo'yib bo'lmaydi. Fizikaviy va fizik-kimyo￾viy analiz usullari ba’zan instrumental analiz usullari deyiladi(spektral, elektrokimyoviy, xromatografik, ekstraksiya va bosh￾qalar).

3.2. Uchinchi guruh kаtiоnlаri. Aluminiy, xrom, temir (II), temir (III), marganes, rux, nikel va kobalt uchun хususiy rеаksiyalаri I. Alyuminiy kationining xususiy reaksiyalari.

1. O‘yuvchi ishqorlar bilan o‘tkaziladigan reaksiya.

NaOH va KOH alyuminiy ionlari bilan Al(OH)₃ ning oq amorf cho‘kmasini xosil qiladi:

AlCl₃ + 3KOH = Al(OH)₃↓ + 3KCl Al³⁺ + 3OH^- = Al(OH)₃↓

Alyuminiy gidroksid Al(OH)₃ kislotalarda xam, ishqorlarda xam eriydigan amfoter birikmadir:

Al(OH)₃ + HCl = AlCl₃ + 3H₂O

Al(OH)₃ + KOH = K[Al(OH)₄]

K[Al(OH)₄] – kaliy tetragidroksoalyuminat.

Agar kaliy alyuminat eritmasiga qattik NH₄Cl yoki uning konsentrlangan eritmasidan qo‘shib qaynatilsa, bu xolda eritma pH i 9.0 gacha kamayadi va qaytadan Al(OH)₃ cho‘kmasi tushadi.Reaksiyaning bajarilishi: Alyuminiy tuzining 5-6 tomchi eritmasiga 1-2 tomchi ishqor eritmasidan qo‘shiladi. Allyuminiy gidroksid cho‘kmasi xosil bo‘lishi kuzatiladi. Probirkadagi modda chayqatiladi va ikki qismga bo‘linadi. CHo‘kmani xlorid kislotada va mo‘l ishqorda eruvchanligi tekshirib ko‘riladi2. Alizarin bilan o‘tkaziladigan tomchi reaksiyasi.Alizarin ishqoriy eritmada alyuminiy ionlari bilan qizil rangli birikma – alyuminiy lakini beradi.Reaksiyaning bajarilishi: Alyuminiy tuzi eritmasidan 1 tomchisi filtr qog’oz lentasiga tomiziladi va uni ammoniy gidroksidning konsentrlangan eritmasi ustiga 1 – 2 min Al(OH)₃ xosil bo‘lishi uchun tutib turiladi.Qizil alizarinning spirtli eritmasidan 1tomchi qo‘shiladi va qog’oz qaytadan ammiak bug’iga tutiladi. Binafsha fonida pushti qizil dog‘ning xosil bo‘lishi alyuminiy ionlarini borligini belgisidir. Agar filtr qog’oz extiyotlik bilan quritilsa, ammiak uchib ketadi va binafsha fon qizil bo‘yoq aniq ko‘rinadigan sariq fon bilan almashinadi.

II. Rux kationining xususiy reaksiyalari.

1.Ammoniy gidroksid bilan o‘tkaziladigan reaksiya.NH₄OH rux ionlari bilan rux gidroksid cho‘kmasini beradi, cho‘kma mo‘l reaktivda va ammoniy tuzlarida erib, tarkibida kompleks ion [Zn(NH₃)₄]²⁺ bor birikma xosil kiladi:ZnCl₂ + 2NH₄OH = Zn(OH)₂↓ + 2NH₄Cl Zn(OH)₂ + 4NH₄OH =[Zn(NH₃)₄](OH)₂ + 4H₂OAmmoniy tuzlari ishtirokida NH₄OH rux ionlarini mutlako cho‘ktirmaydi.

Reaksiyaning bajarilishi. Rux tuzining 2 – 3 tomchi eritmasiga ammoniy gidroksid eritmasidan avval 1 tomchi keyin esa ko‘p mikdorda ko‘shiladi. CHo‘kma tushishi va keyinchalik uning erishi kuzatiladi.2.Vodorod sulfid bilan o‘tkaziladigan reaksiya.Vodorod sulfid rux ionlari bilan rux sulfidning ok cho‘kmasini beradi:ZnCl₂ + H₂S = ZnS↓ + 2HCl Zn²⁺ + S^2- = ZnS↓CHo‘kma xosil bo‘lgan mineral kislotada kisman erigani uchun cho‘ktirish to‘lik bo‘lmaydi.Eritmaga natriy atsetat SN₃SOONa ko‘shish bilan xosil bo‘ladigan NSl ni rux sulfid erimaydigan sirka kislota bilan almashtiriladi.Reaksiyaning bajarilishi. Probirkaga rux tuzi eritmasidan 4 – 5 tomchi, natriy atsetat eritmasidan 2 – 3 tomchi solinadi va tayyorlangan eritmadan sekin – asta vodorod sulfid o‘tkaziladi.3. «Rikman yashili» xosil kilish reaksiyasi.Rux eritmasi va Co(NO₃)₂ tuzining bir tomchi eritmasi bilan xo‘llangan filtr kogoz parchasi alanga ustida kuritiladi va yondiriladi.Kobalt sinkat CoZnO₂ xosil bo‘lishi natijasida yashil rangli kul («Rikman yashili») xosil bo‘ladi.

Zn(NO₃)₂ + Co(NO₃)₂ = CoZnO₂ + 4NO₂↓ + O₂↓

III. Xrom kationining xususiy reaksiyalari.Cr³⁺ tuzlarining eritmalari yashil rangli bo‘lib, oksidlovchilar ta’sirida Cr(III) Cr(VI) ga o‘tadi (CrO₄^2- anioni – sarik yoki Cr₂O₇^2- anioni kovok rangli).1. Ammoniy gidroksid bilan o‘tkaziladigan reaksiya.NH₄OH xrom ionlari bilan xrom (III) – gidroksid Cr(OH)₃ cho‘kmasini xosil kiladi, bu cho‘kma mo‘l NH₄OH da kisman eriydi va [Cr(NH₃)₆](OH)₃ tarkibli kompleks birikma xosil kiladi:CrCl₃ + 3NH₄OH = Cr(OH)₃↓ + 3NH₄Cl

Cr³⁺ + 3OH^- = Cr(OH)₃↓ yashil cho‘kmaCr(OH)₃ + 6NH₄OH = [Cr(NH₃)₆](OH)₃ + 6H₂O Reaksiyaning bajarilishi. Xrom tuzining 1 – 2 tomchi eritmasiga 1 – 2 tomchi ammoniy gidroksid kuyiladi.2. O‘yuvchi ishkorlar bilan o‘tkaziladigan reaksiya.NaOH yoki KON xrom ionlari bilan xrom (III) – gidroksid cho‘kmasini xosil kiladi:Sr³⁺ + 3OH^- = Sr(OH)₃↓Xrom (III) – gidroksid Cr(OH)₃ Al(OH)₃ singari amfoter xossaga ega va kislotalarda xamda ishkorlarda eriydi. Ishkorda eriganda kuyidagi tarkibli tuzlar xosil bo‘ladi:Cr(OH)₃ + NaOH = NaCrO₂ + 2H₂OXrom tuzlarining eritmalari ochik yashil rangli bo‘ladi.Ular alyuminatlarga o‘xshaydi, lekin unchalik barkaror emas va kaynatganda xrom (III) –gidroksid Cr(OH)₃ cho‘kmasini beradi.Reaksiyaning bajarilishi. Xrom tuzining 5 – 6 tomchi eritmasiga 1 – 2 tomchi ishkor eritmasidan ko‘shiladi.Olingan cho‘kma ikki kismga bo‘linadi: bir kismiga yana 3 – 4 tomchi ishkor, boshkasiga kislota ko‘shiladi.Ikkala xolda xam cho‘kmaning erishi kuzatiladi.Natriy xromit NaCrO₂ natriy alyuminatdan farklanib eritma kizdirilganda xrom gidroksidiga gidrolizlanadi.NaCrO₂ + 2H₂O = Cr(OH)₃↓ + NaOH

CrO₂^- + 2H₂O = Cr(OH)₃↓ + OH^-

III. Temir ionining xususiy reaksiyalari.

Ikki valentli temir kationining reaksiyalari. Ikki valentli temir kationlari Fe²⁺ och yashil ranglidir.1. O‘yuvchi ishkorlar bilan o‘tkaziladigan reaksiya.NaOH va KOH ikki valentli temir ionlari bilan temir (II) gidroksidining ok cho‘kmasini xosil kiladi.

FeSO₄ + 2NaOH = Fe(OH)₂↓ + 2 Na₂SO₄ Fe(OH)₂ cho‘kmasi kislotalarda eriydi, xavo kislorodi ta’sirida oson oksidlanib, ko‘ngir tusli temir (III)-gidroksid xosil kiladi.

4Fe(OH)₂ + 2H₂O + O₂ = 4Fe(OH)₃Reaksiyaning bajarilishi. Temir (II) tuzining 2-3 tomchi eritmasiga shuncha ishkor eritmasi ko‘shiladi.

2. Ammoniy gidroksid bilan o‘tkaziladigan reaksiya.NH₄OH kisman Fe²⁺ ionini temir (II) – gidroksid ko‘rinishida cho‘ktiradi, lekin cho‘kma ammoniy tuzlarida eriydi.

FeSO₄ + 2NH₄OH = Fe(OH)₂↓ + (NH₄)₂SO₄Reaksiyaning bajarilishi: Ikki valentli temir tuzining 2-3 tomchi eritmasiga shuncha ammoniy gidroksid eritmasi ko‘shiladi.Uch valentli temir kationining reaksiyalari.1. Kaliy ferrotsianid bilan reaksiyasi.K₄[Fe(CN)₆] uch valentli temir ionlari bilan to‘k ko‘k rangli «berlin lazuri» cho‘kmasini xosil kiladi:4FeCl₃ + 3K₄[Fe(CN)₆] = Fe₄[Fe(CN)₆}₃↓

4Fe³⁺ + 3[Fe(CN)₆]^{4 -} = Fe₄[Fe(CN)₆]₂↓Bu Fe³⁺ ioniga xos reaksiyadir. Ko‘p mikdordagi reaktiv ta’sirida «berlin lazuri»ning eruvchan formasi olinadi: Fe₄[Fe(CN)₆]₃ + K₄[Fe(CN)₆] = 4Kfe[Fe(CN)₆ CHo‘kma kislotalarda erimaydi, lekin ishkorlar ta’sirida Fe(OH)₃ xosil kilib parchalanadi:

Fe₄[Fe(CN)₆]₃ + 12 NaOH = 4 Fe(OH)₃↓ + 3Na₄[Fe (CN)₆]Reaksiyaning bajarilishi: temir (III) tuzining 1-2 tomchi eritmasiga shuncha HCl va 2-3 tomchi kaliy ferrotsianid eritmasidan ko‘shiladi.

3. Kaliy yoki ammoniy rodanid bilan o‘tkaziladigan reaksiya.KCNS va NH₄CNS temir (III) ionlari bilan suvda yaxshi eriydigan kizil-kon rangdagi temir rodanid Fe(CNS)₃ xosil kiladi:

FeCl₃ + 3KSNS = Fe(SNS)₃ + 3KSl Bu Fe³⁺ ioniga xos reaksiyadir.CNS^- ionlari konsentratsiyasiga karab shu rangdagi kator kompleks birikmalar xosil bo‘lishi mumkin:[Fe(CNS)]²⁺↓, [Fe(CNS)₂]⁺ …↓,[Fe(CNS₃)⁰↓, Fe (CNS )₄]^- ↓, [Fe(CNS)₆]^3-Reaksiyaning bajarilishi: Temir (III) tuzining 2 – 3 tomchi eritmasiga kaliy yoki ammoniy rodanid erimasidan 1 – 2 tomchi ko‘shiladi.

IV. Marganets kationining xususiy reaksiyalari.Mn²⁺ ionlari och pushti rangli, suyultirilgan eritmalarida esa rangsiz bo‘ladi.1.O‘yuvchi ishkorlar va ammoniy gidroksid bilan reaksiyasi.

NaOH, KOH va NH₄OH Mn²⁺ ionlari bilan marganets gidroksidining ok cho‘kmasini xosil kiladi:

Mn²⁺ + 2OH^- = Mn(OH)₂↓ Mn(OH)₂ cho‘kmasi kislotalarda eriydi, lekin ishkorda erimaydi. Xavoda kislorod bilan oksidlanishi natijasida manganit kislota xosil kilib, tez ko‘ngir tusga kiradi:

2Mn(OH)₂ + O₂ = 2H₂MnO₃Reaksiyaning bajarilishi: Ikki valentli marganets tuzining 2-3 tomchi eritmasiga shuncha reaktiv ko‘shiladi.Saklab ko‘yilganda cho‘kma rangining o‘zgarishi kuzatiladi.

V. Kobalt kationining xususiy reaksiyalari.

1. Ammoniy radonid bilan o‘tkaziladigan reaksiyaAmmoniy radonid NH₄CNS Co²⁺ ion bilan (NH₄)₂[Co(CNS)₄] tarkibli kompleks tuzni xosil kiladi:Co²⁺ + 4CNS^- → [Co(CNS)₄]^2-Eritmaga amil spirt (yoki uning efir bilan aralashmasi) ko‘shib chaykatilsa, xosil bo‘ladigan kompleks birikma shu erituvchilar kavatiga o‘tib (suvga nisbatan ularda yaxshirok erigani uchun), uni ko‘k rangga kiritadi.Co²⁺ ionning bu xarakterli reaksiyasini kilib ko‘rishda [Co(CNS)₄]^2- kompleksning nixoyatda bekarorligini nazarda tutish kerak (K_bekaror = 1* 10^-3).SHunga ko‘ra reaksiya yaxshi chikishi uchun kompleksning Co²⁺ va CNS^- ionlarga dissotsilanishini kamaytirish, ya’ni CNS^- dan ko‘prok kiritish kerak. 2 tomchi kobalt (II) tuzi eritmasiga 8 tomchi NH₄CNS ning to‘yingan eritmasidan ozgina (kattik tuzidan solinsa yanada yaxshi) va 5 – 6 tomchi amil spirtdan ko‘shiladi. Fe³⁺ ion bu reaksiyaga xalakit beradi, chunki u ammoniy rodanid bilan kizil – kon rang berib, So²⁺ ion xosil kiladigan rangni bo‘gib ko‘yadi. SHuning uchun eritmaning kizil rangi yo‘kolguncha NH₄F yoki NaF eritmasidan ko‘shib, Fe³⁺ ion [FeF₆]^3- kompleksiga boglanadi.5Reaksiya mana bunday o‘tkazilsa yanada seziluvchan bo‘ladi: bir oz kislota ko‘shilgan 1 – 2 tomchi tekshiriladigan eritmaga (agar Fe³⁺ bo‘lsa, bir necha milligramm kuruk ftorid ko‘shib) aralashtirib turib NH₄CNS ning atsetondagi to‘yingan eritmasidan 5 tomchi ko‘shiladi. So²⁺ ning oz ko‘pligiga karab eritma ko‘k yoki yashil rangga kiradi. So²⁺ ning konsentratsiyasi juda kam bo‘lsa, NH₄CNS ni kuruk tuz xolida olish kerak.Bu reaksiyani gazeta kogozi ustida tomchi metodi bilan o‘tkazish juda kulay. Bunda «bezak beruvchi» modda – lignin bo‘lib, uning ishtirokida kobaltning rodanid kompleksi katta turgunlikga ega bo‘ladi va suvda parchalanmaydi. Reaksiyani o‘tkazish uchun dastlab ammoniy rodanid xamda ammoniy ftorid eritmalari shimdirilib, kuritilgan gazeta kogozini ishlatish ma’kul. Bunday kogozga tekshirilayotgan eritmadan 1 tomchi tomizilsa, ko‘k rangli dog paydo bo‘ladi. Agar eritmada Fe³⁺ kationi xam bo‘lsa, u xolda dastlab ko‘ngir rang xosil bo‘ladi (Fe(CNS)₃ ning xosil bo‘lishi), ammo u Fe³⁺ ionining F^- ioni bilan boglanishi tufayli asta – sekin rangsizlanib yo‘koladi, so‘ngra [Co(CNS)₄]^2- kompleksining ko‘k rangi namoyon bo‘ladi.

VI. Nikel kationining xususiy reaksiyalari.

1. O‘yuvchi ishkorlar NaOH va KON Ni²⁺ ion bilan ko‘k Ni(OH)₂ cho‘kmasini xosil kiladi.

Ni²⁺ + 2OH^- = Ni(OH)₂↓

CHo‘kma kislotada, ammiakda va ammoniy tuzlarida eriydi.

2. Ammiak NH₄OH avval (NiOH)₂SO₄ asosli tuzining yashil cho‘kmasini xosil kiladi, so‘ngra u mo‘l NN₄OH da erib, ko‘k tusli kompleks tuz xosil kiladi:

Ni²⁺ + 6NH₄OH = [Ni(NH₃)₆]²⁺ + 6H₂O

Ammiak Ni²⁺ ion bilan [Ni(NH₃)₆]²⁺ kompleks kationini xosil kilishi sababli Ni²⁺ ion cho‘kmaga tushmaydi.

3.3. Kompleks birikmalar, ularning tarkib va tuzilishi. Bosqichli kompleks hosil bo’lishi Kompleks birikmalar quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Ammiakatlar - ularda ligandlar rolida ammiak va aminlar ishtirok etadi. [Cu(NH₃)₄]SO₄ , [Ag(NH₃)₂]Cl, [Ni(NH₃)₄]SO₄, K₃[Co(NH₃)₆]. Qyuyida geksaamminkobalt(III) va koordinatsion son 6 bo’lganda komplekslarning fazoviy tuzilishi keltirilgan 2. Akvakomplekslar - ligandlar vazifasini suv molekulasi o’taydi. [Co(H₂O)₆]Cl₃  - geksaakvakobalt (III) - xlorid [Al(H₂O)₆]Cl₃ - geksaakvaalyuminiy (III) - xlorid[Cr(H₂O)₆](NO₃) ₃ - geksaakvaxrom (III) - nitrat Ba’zi kristall holidagi akvakomplekslar tarkibiga kristallizatsiya suvi ham kiradi. Kristallizatsiya suvlari bo’sh bog’langani uchun qizdirilsa chiqib ketadi.[Cu(H₂O)₄]SO₄ - tetraakvamis (II) -sulfat [Fe(H₂O)₆]SO₄ - geksaakvatemir(II)-sulfa 3. Asidokomplekslar - ligandlari kislota qoldig’i bo’lgan kompleks birikmalar. K₄[Fe(CN)₆]   kaliy geksatsianoferrat (II) K₂[Pt(NO₂)₆] - kaliy geksanitritoplatinat (IV) Ularning tarkibi qo’shaloq tuzlarga o’xshaydi K ₄[Fe(CN)₆] Fe(CN)_2 *4KCN

K₃ [Fe(CN)₆] Fe(CN)_3*3KCN K ₂[PtCl₆] PtCl_{4 *}2KCl K₂[PtCl₄] PtCl_{2 *}2KCl

4. Kompleks kislotalarda tashqi sferada vodorod ioni bo’ladi. H ₂[SiF ₆] - geksaftorosilikat kislota H ₂[CoCl₄] - tetraxlorokobaltat kislota H ₂[PtCl₆] - geksaxloroplatinat kislota 5. Gidroksokompleks birikmalarda ligand gidroksil ionidan iborat. Na₂[Sn(OH)₄ - natriy tetragidroksostannat (II) Na₃[Al(OH)₆] - natriy geksagidroksoalyuminat (III)

Na[Al(H₂O)₂(OH)₄] - natriy tetragidroksodiakvaalyuminat (III) 6. Siklik yoki xelat kompleks birikmalar. Ular tarkibida ikki va ko’p dentantli ligandlar bo’ladi. Masalan, etilendiamin va glisinning mis(II) bilan hosil qilgan kompleks birikmalari(24- rasm) ana shu komplekslarga misol bo’la oladi: Cu(OH)₂ + 2NH₂CH₂COOH = [Cu(NH₂CH₂-COO)₂] + H₂O Siklik yoki xelat komplekslar oksalatlardan ham hosil bo’ladi:

¤ O-C=O NH ₂-CH₂

Me │       │ (En)

\ O-C=O NH ₂-CH ₂

K₃[Fe(C₂O₄)₃] - kaliy trioksalatoferrat (III) [Pt(En)₃]Cl₄ - tri(etilendiamin)platina (IY) xlorid Trilon B - etilen diamin tetra sirka kislotaning natriyli tuzi mis bilan kompleks birikma hosil qiladi:Xelat kompleks birikmalar analitik kimyoda ishlatiladi.Xelat komplekslar organizmdan og’ir metallarni olib chiqib ketishda amaliy ahamiyatga ega Kompleks hosil qiluvchi ionlar metallmaslar bo’lgan birikmalar.Bunday birikmalar juda ham ko’p. Kompleks hosil qiluvchi ionlar sifatida quyidagi metalmaslarni olish mumkin: azot, bor, kremniy, kislorod, fosfor, iod va boshqalar. Masalan, [NH₄]Cl-ammoniy xlorid, [N₂H₄]Cl₂ –gidrazin digidroxlorid, [NH₄]OH- ammoniy gidroksid, Na[BF₄]- natriy tetraftorborat, Na[BH₄]-natriy tetragidroborat,H₂[SiF₆]- vodorod geksaftorosilikat, [H₃O⁺]-gidroksoniy ioni, H[PF₆]- vodorod geksaftorofosfat, K[I₃]- kaliy triyodat, K[I₅]-kaliy pentayodat va hokazo. Kompleks birikmalar. Tarkibida kompleks hosil qiluvchi va ligandlar tutgan moddalar kompleks birikmalar deyiladi.Eritmada eriganda kompleks kation, anion yoki neytral zarrachalar hosil qiladigan murakkab moddalar kompleks birikmalarga kiradi.Kompleks birikmalar tuzilishining o’ziga xos quyidagi tomonlari mavjud: 1.Kompleks birikmalar molekulasining markazida metall kationi yoki atomi joylashgan bo’lib u kompleks hosil qiluvchi ion deyiladi.2.Kompleks hosil qiluvchi bilan bevosita bog’langan qutbli neytral molekulalar(NH₃, H₂O, CO, NO) yoki anionlarni (SO₄^2-; NO₃^-;CO₃^2-; CN^-; Cl^-; OH^-) ligandlar deyiladi. 3.Kompleks hosil qiluvchi ionlar ushlab turgan neytral molekulalar va ionlar soni koordinatsion son deyiladi 4. Kompleks hosil qiluvchi ion va ligandlar ichki sferani hosil qiladi va o’rta qavsga olib yoziladi.5.Ichki sferaga kirmagan ionlar tashqi sferani hosil qiladi.Ichki sferani zaryadi ligandni turiga qarab musbat, manfiy va hatto neytral bo’lishi mumkin.

3.4. Uchinchi guruh kаtiоnlаri аrаlаshmаsining аnаlizi Uchinchi gruppa kationlari turli xususiyatlarga ega,uni bu kationlarning reaktivlarga bo’lgan munosabatini ko’rsatuvchi 10-jadvaldan ko’rish mumkin.Ana shuning uchun ham bu kationlar o’z xususiyatlariga ko’ra bir necha gruppachalarga ajratiladi,natijada kationlar aralashmasidan iborat eritmani analizini turli metodlar bilan o’tkaza olishga imkon tug’iladi.Masalan, vodorod peroksidni,ammiakni,ishqorlarni qo’llashga asoslangan metodlardan amalda foydalanish mumkin.1.Vodorod peroksid qo’llaniladigan (analiz ishqoriy muhitda o’tkaziladi) metod.Bunda uchunchi gruppa kationlari NaOH va H₂O₂ ta’sirida bir-biridan ajratiladi.Reaktivlar ta’sirida Al³⁺ hamda Zn²⁺kationlari AlO₂^-,ZnO₂^2- anionariga qadar o’zgaradi,Cr³⁺ ioni esa oksidlanib CrO₄^2- ga aylanadi va ularning hammasi eritmada qoladi.Qolgan barcha kationlar gidroksidlar holida cho’kmaga tushadi.2.Ammiakli metodda.Ammiak va ammoniy tuzlari eritmalaridan foydalaniladi,ular ta’sirida Fe³⁺ Al³⁺ va Cr³⁺ katoinlari gidroksidlar holida cho’kadi.Mn²⁺,Co²⁺,Ni²⁺ va Zn²⁺ ionlari turli birikmalar ko’rinishida eritmada qoladi. 3.Ishqoriy metodda.Tarkibida uchinchi gruppa kationlari bo’lgan eritma qaynaguncha qizdiriladi va unga mo’l ishqor ta’sir ettiriladi.Natijada uchinchi gruppa kationlarining suvda erimaydigan gidroksidlarining cho’kmasi hosil bo’ladi,eritmada AlO₂^-,CrO₂^- ZnO₂^2- anionlari bo’ladi. 4.Asetatli metod.Natriy asetat tuzini qo’llashga asoslangan.Uchinchi gruppa kationlari bo’lgan eritmaga CH₃COONa tuzidan qo’shib qaynatiladi. Al³⁺ va Fe³⁺ kationlari asosli tuzlar Al(OH)₂(CH₃COO) va Fe(OH)₂(CH₃COO) holida cho’kmaga tushadi va boshqa kationlardan ajratiladi. Vodorod peroksidli hamda ammiakli metodlar ko’p qo’llaniladigan metodlardir.Vodorod peroksid qo’llaniladigan metod 1. Fe²⁺ ni topish. Fe²⁺ osonlik bilan Fe³⁺ gacha oksidlanadi, shuning uchun dastlab, eritmadagi Fe²⁺ioni aniqlanadi.Tekshirilayotgan eritmadan 2-3 tomchi olib,unga xlorid kislotaning 2n li eritmasidan 1-2 tomchi va K₃[Fe(CN)₆] eritmasidan 1-2 tomchi quyiladi.To’q zangori cho’kma hosil bo’lishi eritmada Fe²⁺ ioni borligidan darak beradi(ba’zida cho’kma uchinchi gruppa kationlarining rangli birikmalari ta’sirida to’q yashil rangli bo’ladi).2. Fe³⁺ ni topish. Tekshirilayotgan eritmaning 2-3 tomchisiga HCl ning 2n li eritmasidan 1-2 tomchi olib va 1-2 tomchi K₄[Fe(CN)₆] eritmasi yoki 3-4 tomchi NH₄CNS yoki KCNS eritmasidan quyiladi.Birinchi reaktiv bilan “berlin lazuri”ning to’q zangori cho’kmasi,ikkinchi reaktiv bilan esa eritmada qizil qon rangining paydo bo’lishi unda Fe³⁺ ionlari mavjudligini ko’rsatadi.1. Mn²⁺ni topish.Probirkaga analiz qilinayotgan eritmadan 1-2 tomchi solib,unga kumush nitrat eritmasidan1 tomchi tomiziladi.Bunda oq cho’kma hosil bo’lsa eritmda xlor ionlari bor bo’ladi.Cl^- ionining eritmada bo’lishi Mn²⁺ ni aniqlashga halal beradi,chunki Cl^- ishtirokida Mn²⁺ kationi MnO₄^- ga qadar oksidlanmaydi.Demak, Cl^- ionini eritmadan yo’qotish zarur.Buning uchun aralashmaga yana 2-3 tomchi AgNO₃ eritasidan tomiziladi va sentrafugalash yo’li bilan hosil bo’lgan cho’kma ajratiladi.Boshqa probirkaga PbO₂(NaBiO₃ yoki (NH₄)₂S₂O₈) kristallaridan 2-3 bo’lakcha tashlanadi va ustiga 2-3 tomchi 2 n li HNO₃ eritmasidan qo’shib aralashma qizdiriladi. Xosil bo’lgan oksidlovchi aralashmaga 1-2 tomchi sentrofugat qo’shilganda binafsha-pushti rang hosil bo’lishieritmada Mn²⁺ borligini bildiradi.1. Cr³⁺ ni aniqlash. a) Mn²⁺ topilgandan keyin shu probirkaga yana 3-5 tomchi tekshirilayotgan eritmadan qo’shiladi va aralashma qaynaguncha qizdiriladi.Xrom ishtirokida eritma zarg’aldoq rangga kiradi (u CrO₂^2- anionining rangi). CrO₂^2- anioni hosil bo’lishini xrom peroksid hosil bo’lish reaksiyasi bilan ham tekshirish mumkin.Buning uchun eritma sovutiladi va unga 2-3 tomchi HNO₃,3-4 tomchi efir, 2-3 tomchi 3% li H₂O₂ eritmasiddan qo’shiladi va probirkadagi aralahma chayqatiladi.Xrom (VI) ishtirokida efir qatlami ko’k rangga bo’yaladi. Tekshirilayotgan eritmaning 3-5 tomchisiga kuchli ishqoriy muhitga kelguncha ishqorning 2 n li eritmasidan 4-5 tomchi, vodorod peroksidning 3% li eritmasidan 2-3 tomchi qo’shiladi va hosil bo’lgan eritma kislarod pufakchalari ajralib chiqishi to’liq tugagunicha suv hammomida qizdiriladi.Eritmada xrom bo’lsa sariq rang ( CrO₂^2- ioni rangi) paydo bo’ladi.CrO₂^2- ioniga BaCl₂ yordamida sifat reaksiya o’tkazish yo’li bilan xrom ionlarining eritmada mavjudligiga yana bir marta ishonch hosil qilish mumkin. 1.Al³⁺ va Zn²⁺ ionlarini boshqa kationlardan ajratish.1-2 ml tekshirilayotgan eritmaga kuchli ishqoriy muhit hosil bo’lguncha 2 n li NaOH eritmasidan qo’shiladi.Probirka suv hammomiga joylashtiriladi va aralashtirib turgan holda 5-6 tomchi 3% li vodorod peroksid qo’shib 2-3 min davomida qizdiriladi.O’yuvchi natriy ta’sirida uchunchi gruppaning barcha kationlari avval gidroksidlar hosil qiladi, keyinchalik amfoterlik xususiyatiga ega bo’lgan gidroksidlar Al(OH)₃ va Zn(OH)₂ ishqorning ortiqcha miqdorida erib [Al(OH)₄]^_ ,[Zn(OH)₄]^2_ allyuminat AlO₂^- va sinkat ZnO₂^2- anionlari holida eritmaga o’tadi. Eritmada Cr³⁺ ionlari mavjud bo’lsa, avvalo u ishqor ta’sirida xrom gidroksid Cr(OH)₃ holida cho’kadi.Ammo ortiqcha natriy gidroksidda erib (chunki u amfoter xususiyatli) xromit ioni CrO^_ holida eritmaga o’tadi.Xromit ionlari vodorod peroksid bilan temperatura ta’sirida oksidlanib,xromat ion CrO₄^2- ga aylanadi va eritmani sariq rangga bo’yaydi.Eritmadagi Mn(OH)₂ vodorod peroksid ta’sirida oksidlanib, MnO(OH)₂ ga aylanadi va qo’ng’ir tusli cho’kma hosil qiladi. Shuningdek Fe³⁺ (eritmada Fe²⁺ bo’lsa bu ham H₂O₂ bilan oksidlanib Fe³⁺ ga aylangan bo’ladi), (Co²⁺ ioni oksidlanib Co³⁺ ioniga aylangan), Ni²⁺ kationlarining gidroksidlari ham cho’kmada bo’ladi.Cho’kmali eritma sentrafugalanadi, sentrafugat 6 punktda , cho’kama esa 7-punkda tavsiflangandek tekshiriladi.1.Al³⁺ va Zn²⁺ kationlarini aniqlash.Sentrafugatning muhiti kislotali bo’lguncha 13 n konsentratsiyali sirka kislota (konsentratsiyasi juda yuqori) eritmasidan qo’shiladi.Bunda AlO₂^- va ZnO₂^2- anionlari katoinlarga aylanadi, eritikki qismga ajratiladi va birinchisidan Al³⁺ ni, ikkinchisidan esa Zn²⁺ kationini topish mumkina) Al³⁺ kationini aniqlash.5-6 tomchi sentrafugatga NH₄Cl ning to’yingan eritmasidan 5-6 tomchi yoki ozroq quruq tuzidan qo’shiladi bunda,Zn(OH)₂ cho’kishiga yo’l berilmaydi.So’ngra eritmaning muhiti kuchsiz ishqoriy (pH=9) bo’lguncha ammoniy gidroksid qo’shiladi va suv hammomida 2-3 min davomida NH₄OH ning ortiqchasi yo’qotilguncha qizdiriladi. Xosil bo’lgan cho’kmani sentrafugalash yo’li bilan ajratib yuviladi,2 n konsentratsiyali sirka kislota eritmasining 2-3 tomchisida eritilib, ana shu eritma bilan alizarin yordamida Al³⁺ katoiniga xos sifat reaksiya o’tkazilganda alyuminiy kationining eritmada mavjudligi haqida yana ham aniqroq ma’lumot olinadi.b) Zn²⁺ kationlarini aniqlash.Sentrafugat eritmadan 4-5 tomchi olib, probirkaga solinadi va probirkani suv hammomida qizdira turib , undagi eritma orqali Kipp apparatidan foydalanib olingan vodorod sulfid o’tkaziladi.Rux sulfidning kuchli kislotalarda eriydigan oq cho’kmasi hosil bo’ladi.Cho’kma sentrafugalash yo’li bilan ajratiladi va yuviladi, so’ngra 2 n li xlorid kislotada eritilib Zn²⁺ kationi uchun (NH₄)₂[Hg(CNS)₄] yordamida mikrokristalloskopik reaksiya o’tkaziladi.7.Co²⁺ va Ni²⁺ kationlarini aniqlash. Gidroksidlar aralashmasidan iborat cho’kma yuviladi, imkoni borichi oz miqdorda 2 n li H₂SO₄ da eritmasida eritiladi va hosil qilingan eritmadan Co²⁺ va Ni²⁺ katoinlarini aniqlash uchun foydalaniladi.a) Co²⁺ kationini aniqlash. Sulfat kislotali eritmadan 2-3 tomchi olib, unga 2-3 tomchi kaliy nitrit eritmasidan qo’shiladi. KNO₂ tuzi qaytaruvchi vazifasini o’taydi, ya’ni Co³⁺ ionini Co²⁺ gacha qaytaradi (shuningdek Mn⁴⁺ ionini Mn²⁺ gacha qaytaradi) . Probirkani suv hammomida 2-3 min qizdirish yo’li bilan ortiqcha kaliy nitrit eritmadan yo’qotiladi. Xosil bo’lgan eritmaning yarmiga ammoniy rodanid NH₄CNS ning to’yingan eritmasidan (yoki ozroq quruq tuzidan ) 8-10 tomchi va 5-8 tomchi etil spirit tomiziladi. Aralashma qaynatilganda spirt qavatida zangori rang paydo bo’ladi, chunki Co²⁺ ioniga ammoniy rodanid ta’sir ettirilganda (NH₄)₂[Co(CNS)₄] tarkibli kompleks tuz hosil bo’ladi v u suvga nisbatan amil spirtda yaxshi eriydi.Eritmada Fe³⁺ ionlarining bo’lishi analizni o’tkazishga halal beradi.Bunday bo’lmasligi uchun eritmaga natriy ftorid NaF (yoki ammoniy ftorid ) qo’shib Fe³⁺ ioni rangsiz kompleks anion [ FeF₆]³⁺ ga aylantiriladi.b) Ni²⁺ katoinini aniqlash. Probirkaga sulfat kislotali eritmadan 2-3 tomchi olinadi va u konsentrlangan NH₄OH da neytrallanadi.Ammoniy gidroksiddan 1-2 tomchi ortiqcha tomizib, hosil qilingan ishqoriy muhitdagi eritmaga 4-5 tomchi 3% li vodorod peroksid eritmasidan qo’shiladi va probirka suv hammomida ( probirkadagi eritmadan kislorod ajralib chiqishi tugaguncha ) qizdiriladi.Probirka yaxshilab chayqatiladi va hosil bo’lgan cho’kma sentrafugalash yo’li bilan ajratiladi.Cho’kmada Fe(OH)₃ va MnO(OH)₂ gidroksidlari bo’ladi.Sentrafugatda [Ni (NH₃)₆]²⁺ tarkibli kompleks ionlari bo’lishi mumkin. Ni²⁺ ionini Co²⁺ ishtirokida aniqlash mumkin. 2-3 tomchi olib , shisha plastinkaga tomiziladi va unga 3-4 tomchi dimetilglioksim qo’shiladi. Bunda agar eritmada Ni²⁺ ioni bo’lsa, lola rang qizil cho’kma hosil bo’ladi.Ammiakli metod.Dastlabki sinovlar. H₂O₂ bilan o’tkaziladigan metoddagi singari bajariladi Mn²⁺ kationini topish. Analiz H₂O₂ ishlatilgan usuldagi kabi bajariladi Al³⁺ va Fe³⁺ kationlarini Mn²⁺ va Zn²⁺ ionlaridan ajratish. Kationlar aralashmasidan iborat eritmaga 8-10 tomchi ammoniy xloridning to’yingan eritmasidan tomizing, probirkadagi eritmani suv hammomida qizdira turib eritma muhiti ishqoriy bo’lguncha konsentrlangan ammiak qo’shing , ustiga yana 5 tomchi ortiqcha soling.Bunda alyuminiy va temir gidroksidlari Al(OH)₃ va Fe(OH)₃ (eritmada Cr³⁺ ionlari bo’lsa Cr(OH)₃ cho’kmaga tushadi. Mn²⁺ va Zn²⁺ ionlari eritmada qoladi.Cho’kma sentrafugalash yo’li bilan ajratiladi va u ozgina NH₄Cl qo’shilgan suvda yuviladi.Cho’kma 4-punktdagi kabi,sentrafugat esa 6-punktdagi singari analiz qilinadi.