1-Amaliy mashg`ulot. Paxta tayyorlov maskanlarida texnik nazorat Ishdan maqsad

Aerodinamik tozalash usulida 
tolalarning xavo oqimi 
yo‘nalishidagi 
harakat traektoriyasini keskin o‘zgartirish orqali ular tarkibidagi 

---

nuqsonlarning inersiya kuchlari ta’sirida ajralishi amalga oshiriladi. 
Elektrostatikopnevmomexanik tozalash usulida 
harakatdagi tola 
bo‘lakchalari ko‘ndalang kesimlarida elektr zaryadlarining ta’siri 
natijasida nuqsonlarning ajralishi sodir bo‘ladi
Aralashtirish usullari 
Yigirishda tolalarni tasodifiy va uyushgan aralashtirish usullari 
ishlatiladi. 
Tasodifiy usulda 
aralashtirilayotgan komponenilar bo‘lakchalari 
aralashmaning turli uchastkalarida tartibsiz va tasodifiy holatda 
taqsimlangan bo‘ladi. 
Uyushgan usulda 
aralashtirish natijasida hosil bo‘lgan qatlam 
ko‘ndalang kesimidagi tolalar soni alohida komponentlar ko‘ndalang 
kesimidagi tolalar sonining yig‘indisiga teng bo‘ladi. 
UTTAda quyidagi jarayonlar ketma-ket amalga oshiriladi: dag‘al 
tozalash, aralashtirish, asosiy tozalash va ohista tozalash. Ushbu 
agregatda tozalash jarayoni uch bosqichda amalga oshirilishi 
natijasida tolali mahsulotning shikastlanishi va uzun tolalarning 
nuqsonlarga ajralib ketishi sezilarli darajada kamaytirilgan. 
Agregatning tarkibi, garnitura turlari ishchi organlari soni tolali 
mahsulotning ifloslanganlik darajasiga, turiga va yigirilayotgan ip 
assortimentiga qarab o‘zgartirilishi mumkin. Agregat mashinalari 
pnevmotrubalar yordamida o‘zaro tutashtirilgan. Pnevmotrubalar 
asosiy va yordamchi holatda o‘rnatilgan 
bo‘lib, tizimdagi ayrim mashinani texnologik jarayon oqimidan 
chiqarib qo‘yishimkonini beradi. Asosiy tozalashdan so‘ng ohista 
tozalashda aerodinamik tozalagichlar ishlatilishi tolalarning nafaqat 
shikastlanishi, balki chigallanishini ham kamaytiradi. UTTA 
mashinalarining parametrlari kompyuter yordamida boshqariladi va 
shaylanadi. Agregat odatda chiqindilarni ajratib oluvchi va 
changsizlantiruvchi sistema bilan birgalikda ishlatiladi. Paxta tolasi 
yigirish korxonalariga massasi 200-250 kg toylarda keltiriladi (uzoq 
horijda toy massasi 300 kg qilib toylanadi). Ip yigirishda texnologik 

---

jarayonlar titishdan boshlanadi. Titish usullarining ikkalasi ham 
zarbiy, ham chimdish bir-biridan ajralmagan holda aksariyat ko‘p 
mashinalarda qo‘llaniladi. SHuning uchun zarbiy titishda pichoqli, 
qoziqli va shunga o‘xshash organlar bilan sirti qoplangan barabanli 
titgichlar, chimdib titishda esa sirti igna, arra tishlar bilan qoplangan 
aylanuvchan yoki tekis ilgarilanma harakat qiladigan organli 
mashinalar qo‘llaniladi. Ular igna sirtli mashinalar deyilib, titish 
dastlab qo‘lda, so‘ngra kamera ichidagi ignali panjaralar yordamida 
bajariladi. Avtotitgichlarda tituvchi organlar yuqoridagidek pichoqlar, 
shakldor tishlar bilan qoplanganlari qo‘llanilib, ular yordamida 
toydan paxta bo‘laklari ajratib olinadi. Oddiy ta’minlagichlar esa 
odatda to‘rt yoki beshtadan «batareya» ga guruhlanib, titish-tozalash 
agregati (TTA) tarkibiga kiritiladi va uni TTA operatori boshqaradi. 
Hozirgi paytda yigirish korxonalarida turli avtota’minlagichlar - 
avtotitgichlar keng joriy qilingan. Ular paxta bo‘laklarini ajratib olish 
xususiyatiga ko‘ra bir-biridan farq qiladi (toy ustidan, pastidan, 
yonidan). Paxtani qoziqli, pichoqli baraban vositasida yoki tishli disk 
yordamida, shuningdek, igna sirtli qurilma yordamida titib ajratib 
olinadi. Avtotitgichlar tola tozalash qurilmali yoki usiz bo‘lishi 
mumkin. Avtotitkichlar oldiga qo‘yilgan stavkadagi toylar kamida 36 
ta, ko‘pi bilan esa 180 tagacha bo‘lishi mumkin. Horijiy firmalarning 
texnologik liniyalarida turli tuzilishga ega bo‘lgan titish uskunalari 
joylashtiriladi. Avtotitkichlar toy paxtaga ishlov berishdagi harakatiga 
qarab farqlanadi: 
-to‘g‘ri chiziq bo‘yicha ilgarilama-qaytma harakat qiluvchi (Unifloc 
tipida); 
-to‘g‘ri va qiya chiziq bo‘yicha ilgarilama-qaytma harakat qiluvchi 
(Blendomat tipida); 
-aylana bo‘ylab «karusel» tarzida harakat qiluvchi. 
Avtotitkichlarning tuzilishi o‘xshash bo‘lib, kompyuter tizimida 
boshqarishdasturlari bilan jihozlangan. SHuning uchun ular bir-birini 
o‘rniga loyihalarda qabul qilinishi mumkin. Yigirish korxonalarida 

---

asosan zarbiy tozalash, chimdib tozalash va aerodinamik tozalash 
usullarida ishlovchi tozalagichlar qo‘llanilmoqda. Zarbiy tozalash 
turli pichoqlar va qoziqlar bilan qoplangan bir barabanli, ikki 
barabanli va olti hatto etti barabanli tozalagichlarda amalga oshiriladi. 
Zarbiy tozalash mashinalari ishchi organlari pichoqli bo‘lsa, 
pichoqlar disklarga 
mahkamlanib, uning profili to‘g‘ri to‘rtburchakli, hamda shakldor bir 
tamonlama, ikki tamonlama bo‘lishi mumkin. Bu ishchi organlarni 
pichoqli baraban deb atalib, gorizontal titgich, qiya tozalagichning 
birinchi barabanida qo‘llaniladi. Tozalashda ajraladigan iflosliklar 
miqdori tozalash samaradorligi me’yori bilan baholanib, unga asosan 
baraban tezligi, pichoqlar bilan baraban va kolosniklar orasidagi 
razvodka kattaligi ta’sir ko‘rsatadi. Bir barabanli, ikki barabanli 
tozalagichlar (o‘qli tozalagichlar) RIETER firmasining uskunalar 
tizimida keng qo‘llaniladi. TRUTCSHLER firmasi tizimida SL-P 
(23-rasm) universal ikki barabanli qoziqli tozalagich qo‘llanilmoqda. 
Shuningdek, TRUTCSHLER firmasining SLEANOMAT rusumli 
tozalagichlarida ignali va arratishli organlar birga qo‘llanilgan bo‘lib, 
tozalash tizimi ixcham va qisqaligi bilan ajralib turadi (22-rasm). 
TRUTCSHLER firmasi turli holatlar uchun to‘rt hil tozalash tizimini 
tavsiya etadi. Ularning umumiyligi shundaki, “Blendomat” 
toytitgichidan so‘ng dastlabki tozalagich MAKSI-FLO MFS so‘ngra 
begona jismlar tozalagichi SEKUROMAT undan keyingina SXL 
rusumli tozalagich ishlatiladi. Bu mashina nafis tozalovchi mashina 
bo‘lib, Sleanomat turiga mansubdir. Bu tizim kalta va o‘rta tolali 
paxta uchun qo‘llaniladi. Uzun va ingichka tolali paxta uchun SVT-4 
rusumli Sleanomat tozalagichi ishlatiladi. O‘rta va uzun tolali paxta 
uchun va nisbatan ingichka ip uchun SVT-3 va undan keyin SVT-4 
tozalagichlarini qo‘llash tavsiya etiladi. Paxta tolalari va kimyoviy 
tolalar uchun esa SVT-4 tozalagichi qo‘llanilmoqda. Aerodinamik 
tozalagichlar bunkerli va quvurli ko‘rinishda bo‘lib, RIETER 
firmasining V70 rusumidagi, TRUTCSHLER firmasining Dustex DX 

---

rusumidagi tozalagichlari shular jumlasidandir. TRUTCSHLER 
firmasi havo yo‘nalishini o‘zgartirishga asoslangan aerodinamik 
tozalagichlar taklif etgan. Ular SEKUROMAT, SEPORAMAT, LT, 
LTB, ASTA va ulardan tuzilgan ko‘p funksiyali MFS rusumlilaridir. 
Turli firmalar titish, tozalash, aralashtirish uskunalari tarash 
mashinasi bilan 
agregatlangan bo‘lib, ularning ketma-ketligi yigiriladigan ipning 
chiziqiy zichligi va xom ashyo turiga bog‘liqdir. SHuningdek, titish, 
tozalash, tarash mashinalari piltalash mashinalari bilan tutashtirib 
agregatlanmoqda. Taram qalinligini piltalash mashinasining 
ta’minlash mahsuloti qalinligiga moslashtirish maqsadida RIETER 
firmasi shlyapkali tarash mashinalarining enini bir yarim marta 
kattalashtirdi. 
Tarash mashinasidan unumli foydalanish maqsadida ta’minlash 
zonasi, shlyapka polotnosi, pilta shakllantiruvchi zonalar yaxlit 
qilinganligi tufayli ta’mirlashda yaxlitligicha echilib, boshqasi uning 
o‘rniga qo‘yilib ishlataveriladi. SHunday qilib, uskunalar rejali 
ta’mirlashga to‘xtatilmaydi. Demak, agregatdan unumlifoydalanish 
chora-tadbirlari ko‘rilgan. Bu ish GOST 515-60 standarti talablariga 
javob berishi kerak. Agarda chiqindi va qaytimlar standartlari 
aralashtirilib yuborilgan bo‘lsa, yana qaytadan ajratiladi. 
Chiqindilarni standartlarga to‘g‘ri ajratish uchun quyidagilarga 
ahamiyat berish kerak: 
-titish-savash sexida paxta bo‘laklari va xolst qiyqimlari 
mifloslanmasligiga, 
shuningdek tugunaklar bilan momiqlar aralashib ketmasligiga; 
-tarash sexida qabul qilingan barabandan ajralgan momiqli 
tugunaklarni 
bosh va ajratish barabanidan ajralgan momiqqa aralashishi, 
shuningdek baraban va shlyapkalar tarandilarini aralashib ketishiga 
yo‘l qo‘ymaslik kerak. Chiqindi bo‘limining xodimlari chiqindini 
etalonga solishtirib qabul qilishlari kerak. Bu vazifa to‘g‘ri 

---

bajarilayotganini tekshirish smena chiqindi qabul qiluvchisiga 
yuklatiladi. CHiqindining sifati texnik nazorat bo‘limi masteri va sex 
boshlig‘i tomonidan nazorat qilib boriladi. CHiqindilar joylangan 
vaqtda ishchilar har bir joydan namuna olib qolishi va etalon bilan 
solishtirishlari kerak bo‘ladi. Har bir toy chiqindida texnik nazorat 
bo‘limi belgisi bo‘lishi kerak.