1. Alisher Navoiyning mumtoz poetikaga doir qarashlari aks etgan asarlari

46-Мумтоз адабиётда орифона ғазаллар поэтикаси
Gʻazal (arabcha — ayolni sevish, unga oshiqona munosabatda boʻlish) — Sharq adabiyotida eng keng tarqalgan lirik janrʻʻGʻazal’’ atamasi dastlab VI-VII asrlarda arab sheʼriyatida paydo boʻlgan. Soʻng Oʻrta Osiyo va Sharq xalqlari adabiyotlariga oʻtib, X asrda forsiy adabiyotga, XIV asr boshlarida turkiy adabiyotga kirib kelgan. Hajmi 3 baytdan 19 baytgacha qilib belgilangan. Lekin 21, hatto 27 baytli gʻazal namunasi ham uchraydi.

47-Навоийнинг форсий меросида “тавр” ғазаллар поэтикаси
Тавр арабча “бирор нарса атрофида айланиш”, “тарз”, “йўсин”, “услуб” маъноларини англатади. Бундай шеърларда вазн, қофия ва радиф мезон қилиб олинмайди, балки ўзга шеърдаги услуб ва мазмундаги шеърий талқинга риоя қилинади. Девондаги аксарият ғазаллар Алишер Навоийнинг буюк форсий салафлари Амир Хусрав Деҳлавий (32 татаббуъ, 1 таврида), Хожа Ҳофиз Шерозий (211 татаббуъ, 20 таврида), Шайх Муслиҳиддин Саъдий Шерозий (22 татаббуъ, 2 таврида), Котибий (1 татаббуъ), Хожа Салмон Соважий ( 2 татаббуъ), Хожа Камол Хўжандий (4 татаббуъ), Хожа Ҳасан Деҳлавий (2 татаббуъ), халафлари Абдураҳмон Жомий (31 татаббуъ, 8 таврида), Амир Шайхим Суҳайлий (3 татаббуъ), Аҳмад Ҳожибек Вафоий (2 татаббуъ), Шоҳий Сабзаворий (3 татаббуъ), Соҳиб Балхий (1 татаббуъ), Сайфий Бухорий (1 татаббуъ), Исмат Бухорий (1 татаббуъ), Нажмиддин Муҳаммад Коҳий Миёнколий (1 татаббуъ), Ҳусайний (2 татаббуъ) каби ижодкорларнинг ғазалларидан таъсирланиб яратилган.

51.Savol

Ovidiy va gorasiy sheriy ijodo haqida?.
Javob.
Ovidiy, (Publiy Ovidiy Nazon) (miloddan avvvalgi 43 — milodning taxminan 18 yili) — Rim shoiri.
Ijodini ishqiy she’rlar bilan boshlagan («Ishqiy elegiyalar», milodiy 1—2-yillardan oldin). «Sevgi san’ati», «Sevgi davosi» dostonlari (ikkalasi ham taxminan miloddan avvvalgi 20—mil. 1-yil) didaktik ruhda, ularda Rim hayoti lavhalari ifodalangan.
Mashhur «Metamorfozalar» mifologik eposi (15 kitobdan iborat, taxminan mil. 1—8-yillar) — Ovidiy ijodining cho‘qqisi.
Axloq xususidagi dadil fikrlari uchun imperator Avgust tomonidan Tomi shahri (hozirgi Ruminiyaning Konstantsa porti)ga surgun qilingan va shu yerda umrining oxirigacha turib (taxminan 10 yil), «G‘ussali elegiyalar» (5 kitob, taxminan mil. 8-yildan keyin) va boshqa asarlarini yozgan.
«Elegiyalar», «Metamorfozalar», «G‘ussali elegiyalar»dan namunalar Oybek tarjimasida o‘zbek tilida nashr qilingan.
Ovidiy, (Publiy Ovidiy Nazon — Publius Ovidius Naso) (miloddan avvalgi 43 — mil. Taxminan 18) — Rim shoiri. Ijodini ishqiy sheʼrlar bilan boshlagan (“Ishqiy elegiyalar”, milodiy 1—2-yillardan oldin). “Sevgi sanʼati”, “Sevgi davosi” dostonlari (ikkalasi ham taxminan miloddan avvalgi 20—milodiy 1- yil) didaktik ruhda, ularda Rim hayoti lavhalari ifodalangan. Mashhur “Metamorfozalar” mifologik eposi (15 kitobdan iborat, taxminan milodiy 1—8-yillar) — O. Ijodining choʻqqisi. Axloq xususidagi dadil fikrlari uchun imperator Avgust tomonidan Tomi shahri (hozirgi Ruminiyaning Konstansa porti)ga surgunqilingan va shu yerda umrining oxiri-gacha turib (taxminan 10 yil), “Gʻussali elegiyalar” (5 kitob, taxminan milodiy 8-yildan keyin) va boshqa asarlarini yozgan. GORATSIY
Vergiliyning zamondoshi va do‘sti, Avgust
Davrining ikkinchi ulug‘ shoiri Kvint Goratsiy Flakk
Miloddan oldingi 65 yilda Italiya janubidagi Vinuziya
Shaharchasida tug‘ilgan. Uning otasi soliq yig‘uvchi
Bo‘lib, Apuleyada uncha katta bo‘lmagan mulkka egalik qilgan. Goratsiy avval
Rimda, keyin Afinada saboq oladi, o‘tmishdagi ulug‘ Yunon shoirlarining
Asarlarini qunt bilan o‘rganadi. O‘zining aytishicha ilk she’rlarini Yunon tilida
Yozgan. Uning dastlabki she’rlariyoq kitobxonlarga, shu jumladan Vergiliyga
Manzur bo‘ladi. Aynan Vergiliy uni adabiyotning atoqli homiysi Silniy Metsenat
Bilan tanishtiradi. Shoir sevgi-muhabbat, do‘stlik, hayot oqimining tez oqarligi
Haqida yozdi. Avgustning muruvvati va Metsenantning himmatlari tufayli Goratsiy
Tez orada muhtojlik tashvishlaridan qutulib, dorilamon hayot kechira boshlaydi.
Goratsiy she’riyatning turli janrlarida ijod qildi: oda, satira, madhiya,
Nomalar shular jumlasidan. Shoir ijodida san’at va she’riyatning jamiyatdagi o‘rni
Masalalariga katta e’tibor qaratilgan. “Avgustga noma”da she’riyat insonni
Shakllantirishi, unga taskin berishi, dardiga davo bo‘lishi haqida so‘z yuritilsa,
“She’riyat san’ati haqida” nomasida asarni qanday qurish va so‘z boyliklaridan
Umumli foydalanish, xarakterlarni qanday yaratish haqida maslahatlar beradi.
Uning mashg‘ur “Haykal o‘rnatdim men” qasidasida ijodkor va she’riyatning
Umriboqiyligi mavzusi qalamga olingan.
Goratsiyning ijodiy me’rosi bizgacha deyarli to‘la holda etib kelgan. Ular
Quyidagilar:
“Epodlar” deb ataluvchi 17 she’rdan iborat bitta to‘plam.
“Satiralar” deb ataluvchi 18 she’rdan iborat ikkita to‘plam.
“Qasidalar” deb nomlanuvchi 103 she’rdan iborat to‘rtta to‘plam.
“Nomalar” deb ataluvchi 23 she’rdan iborat ikkita to‘plam.
52-Savol. Badoye ul~asat devonining janriy tarkibi?.
Alisher Navoiyning “Badoye’ ul-bidoya” devoniga yozgan debochasi
Shoirona fikrlashning betakror namunasidir. Shoir o‘zining badiiy ijod bilan
Bog‘liq o‘y-fikrlari, nozik hissiyot va kechinmalarini debochada kuchli ehtiros
Bilan ifoda etadi. Debochalardagi nasriy bayoning o‘zi ham har qanday ta’sirchan
She’riyatdan qolishmaydi21
.
Navoiy debochalarida o‘zgacha bir she’riy ohang jilolanib turganligini
His qilish mumkin. Ularga ana shu ohangdoshlikni, musiqiylikni bag‘ishlagan
Badiiy unsur saj’dir. “Saj... asar mazmunini ochish, obrazlilik, evfonik va ritmik
Funksiyalarni bajaradi”. Alisher Navoiy saj san’atining ana shu vazifalarini juda
Yaxshi bilgan va undan barcha nasriy asarlari qatori debochalarida ham unumli
Foydalangan.
Navoiy har ikki debochasida ham Husayn Boyqaro uning she’rlarini
Tahrir qilganligini, natijada g‘azallari “sohibnazarlar ko‘ziga mahbubroq va ahli
Dillar ko‘ngliga marg‘ubroq” bo‘la boshlaganligini katta hurmat va ehtirom
Bilan shunday ga’kidlaydi: “Chun bu baytlar ayvoni ul islohlar naqshu nigoridin
Rashki nigorxonai Chin va bu g‘azallar bo‘stoni ul ihtimomlar bahoridin g‘ayrati
Xuldi barin bo‘la boshladi; sohibnazarlar ko‘ziga mahbubroq va ahli dillar
Ko‘ngliga marg‘ubroq bo‘lub, hurmati g‘oyatdin va shuhrati nihoyatdin o‘tti...”
Navoiy keltirilgan misolda o‘z fikrlarini obrazli tarzda ochish, uni
Kitobxonga turli bo‘yoqlarda etkazish uchun saj’ san’atidan foydalanadi. Bu
Parchani o‘qiganda jumlalar ma’lum ritmga ega bo‘lgan ohangdosh bo‘laklarga
Ajralib qolganligini payqaymiz, qulog‘imiz ostida ajib bir go‘zal musiqaning
Yangrayotganini his qilamiz.
Berilgan qadimgi kitoblar muqaddimasi, ya’ni 1-varag‘i” debocha deb atalashi,
Shuningdek majoziy ma’noda “so‘zboshi, muqaddima, har narsaning ibtidosi”
Ma’nolarini ham anglatishi aytib o‘tiladi11
. Yuqoridagi ta’riflardan ma’lum bo‘ladiki, mumtoz adabiyotda barcha
Kitoblarning kirish qismlari “debocha” deb atalgan. Debocha istilohi keng ma’noda
Umuman muqaddimani, tor ma’noda esa devonlarga yoziladigan kirish so‘zlarini
Anglatgan. Bizning bitiruv malakaviy ishimizda debochaning ana shu tor
Ma’nodagi ifodasi nazarda tutiladi, zero bitiruv ishimizning maqsadi Alisher
Navoiy devonlariga bitilgan debochalarni o‘rganishdir.
Ma’lumki, devonlarga bitilgan debochalar boshqa asarlardan masalalarning
Qo‘yilishi va mazmuni, kompozitsiyasi, bayon uslubi kabi ko‘pgina jihatlari bilan
Tubdan farq qiladi. Ayniqsa, debochalar shoirning tarjimai holiga oid ma’lumotlar,
Adabiy faoliyati, asarlarning yaratilish tarixi, adabiy-estetik qarashlarini ifoda etishi
Jihatidan muhim ahamiyat kasb etadi12
. Alisher Navoiy debochalari shoirning ilk rasmiy devoni «Badoye’ ulbidoya” va she’riyatining gultoji bo‘lmish “Xazoyin ul-maoniy” kulliyotiga
Bitilgan bo‘lib, mazkur debochalar shoirona uslubning betakror namunasi
Hisoblanadi.
Aslida Alisher Navoiy o‘zining ikkinchi rasmiy devoni “Navodir un-nihoya”
Uchun ham debocha bitgan. Bu haqda “Xazoyin ul-maoniy”ga bitgan debochasida
Shunday yozadi: “...Andin so‘ngra dag‘i ul jam’u tartibdin bosh
qa yana har taqrib
Bila har nav’ abyotkim, aytilib erdiyu har nav’ g‘azaliyotkim, yig‘ilib erdi, ul xayol
Shabistonining duraxshon axtarlarinu ul ko‘ngul maxzanining duraxshon
Gavharlarin dag‘i ikkinchi devonimdakim, “Navodir un-nihoya”g‘a mashhurdur,
Rabtu tartib berib, debochasinda (ta’kid bizniki – S.Q.) sharh bila aizzayi ashobu
Ajillayi ahbob xidmatlarida arz qilib erdim”.
59.SavolMiflar poetikasiga doir nazariy qarashlar.
.Mif xalq dunyoqarashi va og’zaki ijodning qadimiy shaklaridan biri bo’lib,
Insoniyat badiiy tafakkuri taraqqiyotida g’oyat katta o’rin tutadi. Miflarning
Yuzaga kelishi, rivojlanish bosqichlari va badiiy adabiyotning shakllanishidagi
Ahamiyati kabi masalalarni o’rganish jahon adabiyotshunosligining muhim
Muammolaridan biri hisoblanadi. Chunki folklor an’analari orqali yetib kelgan
Qadimgi miflarning ayrim namunalari va ba’zi bir an’anaviy mifologik obrazlar
Yozma adabiyotda ham qo’llanilgan. Miflarning yozma adabiyotga munosabati,
Xususan asotiriy syujetlar va obrazlardan foydalanishda ijodkorning mahorati
Masalasi o’zbek olimlari tomonidan ham ma’lum darajada o’rganilgan. Bu
O’rinda N.Mallaev, M.Saidov, G’.Akramov, M.Jo’raev, T.Xo’jaev kabi
Olimlarning tadqiqotlarini tilga olib o’tish mumkin1.
Mif o’tmishda yashab o’tgan kishilarning olam haqidagi eng kadimgi
Tasavvurlarini o’zida mujassamlashtirganligi bilan xarakterlidir. Qadimgi odamlar
Tabiatning turlituman hodisalari, xususan, yer qimirlashi, yomg’ir yog’ishi yoki
Qurg’oqchilik bo’lishi, shamol esishi, dovul, to’fon ko’tarilishi, quyosh, oyning
Tutilishi, osmonda dumli yulduz ko’rinishi, yulduz uchishi, kecha bilan
Kunduzning doimo o’rin almashib turishining haqiqiy sabablarini bilmaganlar.
Ular bu hodisalarning boisini mifologik tasavvurlar vositasida tushuntirishga,
Izohlashga harakat qilishgan. Shu zaylda olamdagi mavjudlikning sabablarini
Izohlash, tushuntirish, mohiyatiga yetishga qaratilgan eng qadimgi tasavvurlar
Silsilasidan iborat miflar kelib chiqqan. Mifologiyani inson dunyoqarashini eng

Qadimgi bosqichiga mansub hodisa sifatida baholagan folklorshunos

B.Sarimsoqovning yozishicha, mif «ibtidoiy tasavvur sistemasi sifatida qadimgi
Insonning voqelikka qarashidagi eng umumiy, eng mushtarak yo’ldir»1.
M. Jo’raev va Sh. Shomusarovlarning fikricha, «mif qadimgi odamning
Ishonch e’tiqodlari, o’yxayollari, diniy qarashlari va ilk ijodiy izlanishlarining
So’z vositasida ifoda etilgan ko’rinishlaridan biridir. Mifni ibtidoiy odam
Ma’naviy olamining muayyan ehtiyojlari, ya’ni o’z dunyokarashini bayon etish
Zarurati yuzaga keltirgan. Voqelikni badiiy idrok etish an’anasining ibtidosi
Sifatida qadim zamonlarda shakllangan mifologik tasavvurlar tizimi folklordagi
Epik janrlarning syujet silsilasi va obrazlar tarkibining yuzaga kelishiga asos
Bo’lgan».
Darhaqiqat, qadimgi miflar mohiyatiga e’tibor beradigan bo’lsak, unda
Olamdagi barcha narsahodisalarni jonlantirib tasavvur qilish, ezgulik va
Yovuzlikning kurashini talqin qilish, kosmos va xaos munosabatlarini izohlash
Kabi yo’nalishlar mavjudligini ko’ramiz. Qadimgi odamlar hayotda insonga
Yaxshilik qiladigan ezgulik kuchlari hamda kasallik, tabiiy ofatlar yuboradigan
Yovuzlik kuchlari mavjud bo’lib, ular o’rtasida doimiy kurash ketadi, deb
O’ylaganlar. Bu kurashda ezgulikning g’olib chiqishiga ishonganlar. Bu esa
Afsonaviy, g’ayrioddiy kuchlarning madadiga ishonishga asoslangan qadimgi
Kulьt miflarining kelib chiqishini ta’minlagan.
Miflar qadimgi odam “dunyoqarashining cheklanganligi va soddaligi
Natijasida yuzaga kelgan bo’lsa-da, bu tasavvurlar sistemasi badiiy tafakkurning
Shakllanishi hamda taraqqiy etishida muhim ahamiyat kasb etgan. Miflarda
Ifodalangan ezgu kuchlarga ishonch g’oyasi kishilarni go’zallikni sevishga,
Tabiatning boqiyligini asrashga, har qanday yaratuvchilik faoliyatini
Qo’llabquvvatlashga undagan.
Ijtimoiy fikr taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida mifologiya o’z tarixiy
Vazifasini ado etgan. Bu vazifaning moxiyati shundan iborat ediki, har qanday
Mifologiya tabiat kuchlarini faqat xayolot kengliklarida va xayoliy uydirma kuchi
.
57-Savol. Shayx Ahmad Taroziyning fununul balogʻa asarida manaviy sanʼatlar tavsifi.
Shayx Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog’a” risolasi turkiy adabiyotshunoslikka oid ilk asar. Shu yo’nalishdagi dastlabki tajribadir. Asar yaratilganiga besh asrdan ko’proq vaqt o’tgan bo’lsa-da, hali chuqur o’raganilgan emas. Ilm ahli oldida “Funun ul-balog’a”ning o’rganilishi lozim bo’lgan qirralari bisyor. Biz bu ishimizda risolaning ilmi bade‘ga bag’ishlangan uchinchi tarkibiy qismini o’raganishga, undagi badiiy san‘atlarni qiyosiy metodda tadqiq etishga harakat qildik. Qiyoslash uchun Taroziyga zamondosh (A. Husayniyning “Badoe‘u-s-sanoe‘”) va mumtoz poetikaga oid bugungi nazariy manbalardan (A. Hojiahmedovning “Mumtoz badiiyat lug’ati” va Y. Is‘hoqovning “So’z san‘ati so’zligi”) foydalandik. Shu qiyoslashlar natijasida yangicha ilmiy xulosalar, zamonaviy she‘rshunosligimizda uchramaydigan holatlar ham aniqlandi. Albatta, bu kichik ilmiy ishimizda ayrim nuqson va xatoliklar ham bo‘lishi mumkin. Buning uchun uzr so’raymiz. Biz yuqorida keltirilgan kuzatishlarimizni umumlashtirib, quyidagi xulosalarga keldik: 
Shayx Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog’a” asari XV asr turkiy mumtoz poetikasining nodir namunasidir. 2. Shayx Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog’a” asari o’z zamonasi adabiy jarayonining ehtiyoji yanglig’ yaratilgandir. XV asrda turkiy tilda qalam tebratuvchilarning soni oshib borayotgan bir paytda, bu tilda she‘r ilmi haqida mukammal risola yaratish ham mushkil, ham sharafli vazifa edi. Shu ma‘noda Shayx Taroziy ikki ma‘suliyatli ishni amalga oshirdi: 1) turkiy tilda she‘r ilmiga bag’ishlangan ilmiy risola yozish; 2) mumtoz poetikaning barcha masalalarini o’zida qamray oladigan mukammal asar yaratish. Taroziy o’z davri adabiy muhitidagi kamchiliklarni anglagan holatda shunday deydi: “...Ammo ko’p kishi bu tariqada necha ta‘lif qilibturlar va lekin hech kimarsa nazmning tamom fununin berarda jam‘ qilmaytur. Va yana bu sababdin rag’bat havasi g’olib bo’lib, havas dilbarini ko’ngul pardasindin bu tariqa yuz ko’rguzdikim, nusxa qalamg’a keltursakim, nasr va nazmning jam‘ qavoyid va aqsomig’a mushtamil bo’lsa, to har kim balog’atqa moyil va fasohatqa qobil erur, foyda olsa58”. 3. “Funun ul-balog’a”ning she‘riy san‘atlarga bag’ishlangan “Al-fann-ussolis fis-sanoe‘-ish-she‘r” qismida 90 dan ortiq tasvir vositalari alifbo tartibida izohlanadi. Ahmad Taroziy badiiy san‘atlarni lafziy, ma‘naviy turlarga ajratmaydi. Biz bu 90 dan ortiq san‘at turini shartli ravishda lafziy va ma‘naviy guruhlarga ajratishga harakat qildik. Agar ba‘zi she‘riy san‘atlarning ichki turlarini hisobga olmasak, risolada 64 mustaqil badiiy san‘at turi borligi ayon bo’ldi. Shundan 25 tasi lafziy va 39 tasi ma‘naviy san‘atlardir. 4. Lafziy san‘atlardan oltitasi ichki turlarga ega: at-tajnisot 7 (nav‘), almaqlubot (nav‘), radd-ul-ajz alas sadr (6 nav‘), al-hashviyot (3 nav‘), alishjo (3 nav‘), as-sehr-ul-hilol (2 nav‘). Ma‘naviy san‘atlardan esa to’rt san‘at ichki turlarga ega: at-tashbehot (7 nav‘), al-irsolul-masal (2 nav‘), al-iltifot (2 nav‘), al-jam‘-ul-mufrad (2 nav‘) san‘atlari. Agar biz bu san‘atlarning har bir turini hisobga oladigan bo’lsak, lafziy san‘atlar soni 40 tani, ma‘naviy san‘atlar hisobi esa 48 tani tashkil etadi. 5. Shayx Taroziy risolasini o’rganish chog’ida asarning XV asrda yaratilgan shu yo’nalishdagi risolalardan ustunlik tomonlari mavjudligi aniqlandi. Ular quyidagilarda namoyon bo’ladi: - “Funun ul-balog’a” o’z zamonasidagi nazariy manbalardan she‘rshunoslikning barcha sohalarini qamrab olganligi bilan, avvalo, qimmatlidir; - asar tili, uslubi va qurilishidagi ustunlik; - badiiy san‘atlarni dalillash maqsadida keltirilgan misollarning ko’p tilliligi; - risolada boshqa manbalarda uchramaydigan sof turkona she‘riy san‘atlarning mavjudligi. 6. Ishimiz davomida “Funun ul-balog’a”dagi she‘riy san‘atlarni Atoulloh Husayniyning “Badoe‘u-s-sanoe‘” asaridagi badiiy san‘atlar bilan qiyoslashga harakat qildik. Bunda juda ko’plab uyg’un va farqli xususiyatlar borligi ma‘lum bo’ldi.

Bunday xususiyatlar asarlarning tili, uslubi, muallif izohlari, she‘riy san‘atlarga berilgan misollarning tili va ijodkorlari, san‘atlar soni, nomi, mohiyati kabilarda ko’rinadi. 7. Shuningdek, “Funun ul-balog’a”dagi ilmi bade‘ni mumtoz poetikaga oid zamonaviy