1- tajriba ishi. Metall va qotishmalarning mikroskopik tahlili Ishdan maqsad

Donalar bo’limining solishtirma 
sirtini aniqlash.
Solishtirma chegaraviy sirt (S) deb, xajm birligidagi donachalar bo’limini 
chegara yuzasi S ga aytiladi, ya’ni
S = S/V [mm
2
/mm
3
] (4)
 
 

---

Donalarning solishtirma chegaraviy sirtini aniqlash uchun tasodifiy kesuvchilar 
analitik usuli va Keyzer imperik usuli qo’llaniladi. 
Tasodifiy kesuvchi usuli… 
Bu usulda biz ikki chiziqlar sistemasi bilan ish ko’rib chiqamiz : kesuvchi to’g’ri 
chiziqlar sistemasi va donalar chegara chizig’i asosiy sistemasi bilan. 
Shuning uchun donachalar bo’limining solishtirma sirtini aniqlash uchun donalar 
chegara chizig’ining sistemasini bir necha maydonida k,m,L uzunlikdagi kesuvchi 
bilan kesilgan sonini xisoblash yetarli, so’ngra xisobni 
S = Lm, m = K/L 
formula orqali oli boorish kerak. 
Buyerda m – uzunlik birligidagi kesish soni 
k –L kesuvchining butun uzunligi bo’yicha kesishish soni.
Xisob natijalari 3- jadvalga yoziladi.
Tajriba ishini bajarish tartibi 
1. Polikristallik kremniy, temir yoki qalay kabi namunalarni olinadi: 
HF:HNO – 1:2 tarkibidagi yedirgichda 25-35 sek. Ichida ishlov beriladi va 
yedirgichdan chiqarmay turib , distillangan suvni namunaga va yedirgich ustidan 
quyiladi.
2. Mikroskopni yordamchi transformator orqali tushurib, uni kerakli kattalashtirib 
beradigan ob’ektiv va okkulyarni joylashtiring va kattalashtirishni nechaga 
tengligini, asbob qo’llanmasi yordamida mikroskop okkulyaridagi mikrometr 
shkalasini 1 ta mo’lim qiymatini aniqlang. 
3. Vezual usul yordamida polikristall kremniy, temir yoki qalaydagi donachalar 
o’lchami va soni aniqlanadi.
4. Saltikov usuli yordamida (n,N) donalar sonini va o’lchamini aniqlang va olgan 
natijalarni 2-jadvalga yozing.
5. Saltikov usullari bilan (2,3,4) formula yordamida S,S, n,n va F larni xisoblang 
va 1-jadvalga yozing. 
6. K,M,S larni xisoblang va 1-2- jadvalga yozing. Donacha o’lchami okulyarda 
mikrometr shkalasi yordamida aniqlanadi.: shkala bo’limlari qiymatini bilgan 
xolda xisoblash boshini 1 ta o’rtacha donaning bo’yi va enini xisob nuqtasiga 
qoyib, bo’yi va eni o’zaro nechta va bo’yi uzra bo’lim to’g’ri bo’lishi aniqlanadi va 
shu bo’limlarni 1 ta bo’lim qiymatiga ko’paytirib donacha o’lchamlari mm yoki sm 
larda aniqlanadi. Aniqlangan eni va uzunlik 1-jadvalga yoziladi.
7. Ko’rish maydonidagi birorta donachaning shaklini aniqlab ish daftaringizga va 
xisobot qog’ozchangizga chizib oling.
8. Ikki usul bo’yicha aniqlangan kattaliklar ( o’lcham soni, donachalar yuzasi) 
qiymatini o’zaro solishtiring va xulosa yozing.

---

9. Olingan natijalar bo’yicha polikristallik namuna strukturasi tuzulishi xaqida 
xulosa yozing.
10. Tajribani bir nechta namunada bajaring.
1-jadval 
p 
dona 
q 
dona 
N 
dona 
O’lcham 
Sinov savollari 
 
1.
Polikristallar tuzulishini o’rganishdan maqsad nima? 
2.
Monokristall polikristalldan nimasi bilan farqlanadi? 
3.
Polikritallning donalararo chegarasi tabiati qanday? 
4.
Nima uchun polikristall xsusyati monokristallnikidan farqlanadi? 
5.
Polikristall tuzilishini o’rganish bo’yicha qanday usullar mavjud? 
6.
Bu usul miqdoriy tavsif beradimi yoki sifatiy?
7.
Polikristall kremniy qayerda qo’llaniladi?