|
3. Davlat tilida ish yuritish fanining maqsad va vazifalari.
Ma’lumki, til (nutq) og‘zaki va yozma ko‘rinishlarga ega. Og‘zaki nutq so‘zlovchi gapirib turgan vaqt birligidagina mavjud bo‘lib, bu jarayon tugashi bilan nutq ham tugaydi. Ammo nutq ta’sirida uyg‘ongan hayolan berilgan axborotni ma’lum vaqtga tinglovchi ongida saqlanishi, uning xulqiga ta’sir etish mumkin.Og‘zaki nutq hususiyatlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatsa bo‘ladi: Og‘zaki nutq tezkorlik bilan (avtomatik tarzda) amalga oshadi. Tushunchalar bilan uning libosi bo‘lgan so‘z birgalikda yashin tezlikdatilga kela boshlaydi. Ba’zan tushunchani ifodalovchi so‘zni o‘sha tezlikda so‘zlovchi topa olmay qoladi. Unga yaqin yoki o‘ylangan tushunchani ifodalay olmaydigan so‘zlarni ishlatib yuboradi. Natijada, aytilgan nutq (gap, gaplar) ko‘zlangan maqsadni (fikrni) to‘liq ro‘yobga chiqarmaydi. Bundan tinglovchi ham so‘zlovchi ham zarar ko‘radi. Og‘zaki nutqda so‘z birliklari va gaplarni modellari aytilmoqchi bo‘lgan fikrga monand holda tezkorlik bilan tanlanadi. Gap qurilishini, modellarini, aql nazorat qilib boradi. Fikrni aytilganlarni xotirada ushlab turgan holda rivojlantirishga to‘g‘ri keladi. Agar xotira ozgina dangasalik qilsa, gap tuzilishi, so‘z birikmalari o‘zaro mantiqan va grammatik bog‘lanmay qoladi. Chunki yangi qism avvalgi qismni unutilgani uchun u bilan moslasha olmaydi. Masalan: «Ustoz, sizni … xalq oldida qilgan ulkan xizmatlaringizdan biz minnatdormiz». Misolda so‘zlovchi nutqning «Ustoz, sizni… » qismini aytgandan so‘ng uni qanday rivojlantirish ustida qilgan mulohazasi jarayonida avvalgi qismni, o‘ylangan modelni unutib qo‘ygan. SHu sababli tushum kelishigida kelgan so‘z keyingi qismlar bilan grammatik va mantiqan bog‘lanmay qolgan.
Og‘zaki nutq tahrir imkoniyatidan mahrum. U qanday shaklda borliqqa kelgan bo‘lsa, shundayligicha tinglovchiga havola etiladi. Og‘zaki nutqda, odatda, muloqot uchun eng zarur narsalaragina zuhur etiladi. Bu bir tomondan vaqt iqtisodi bilan, ikkinchidan, nutq kuchini tejash bilan bog‘liq. SHunga ko‘ra, unda uzundan-uzoq kirish keng izohlar kam uchraydi. Ayniqsa, hodisalarning, narsalarning o‘zaro bog‘liqlik darajalari, ularning tinglovchi va so‘zlovchilarga ravshanligi darajasi hisobga olinadi. Faqat zarurat his etilgandagina, avvaldan ma’lum narsalarga izoh beriladi.
Og‘zaki nutq so‘z boyligi jihatdan yozma nutqqa nisbatan ancha kambag‘al bo‘ladi. Unda bir xil so‘zlar, bir xil shakllar bir qadar ko‘proq takrorlanadi. Bu hol til vositalarini tanlash qiyinchiliklari bilan bog‘liqdir. Og‘zaki nutqda so‘zlovchining faol nutqiy harakati to‘xtam (pauza), ohang, urg‘u, turli xil imo-ishoralar fikrni tinglovchiga etib borishida ahamiyat kasb etadi. YOzma nutq og‘zaki nutqdan quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi: nutqni yozayotganda muallif vaqt jihatidan bemalol fikrlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. U o‘z nutqining qismlarini va butun nutqni qayta-qayta tahrir qilishi, fikr uchun eng mos imkoniyatlarni tanlashi, gap tuzilishini qulaylashtirishi mumkin. SHuning uchun ham yozma nutq og‘zaki nutqdan ravondir.
Muammoni aniqlash, tahlil qilish va uni hal etishni rejalashtirishning yo‘llarini “Nima uchun?” sxemasi orqali tushuntirish mumkin. Muammoning dastlabki sabablarini aniqlash bo‘yicha fikrlar zanjiri rivojlanadi Quyidagi mavzularni “Nima uchun?” sxemasi orqali tushuntirish yaxshi samara beradi.
1.Nutqiy(og‘zaki va yozma) jarayonda nutq aniqliligiga erishishning muammolari.
Oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun mo‘ljallangan “Davlat tilida ish yuritish” fani ularga termin, terminologiya, uning ilm-fanda tutgan o‘rni, termin va so‘z, ularning o‘zari o‘xshash va farqli tomonlari, shuningdek respublikamizda faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar, tashkilotlar va muassasalarda yuritib kelinayotgan ish qog‘ozlari turlari, ularning vazifasi, ularda aks etadigan ma’lumotlar, axborotlar, fikr-mulohazalar, hujjatlarning zaruriy qismlari, ular bilan bog‘liq atamalar to‘g‘risida ma’lum tushunchalar beradi.
Respublikamizda 1989-yil 29-oktabrda o‘zbek tiliga davlat tili huquqi berilgan, 1991-yil 31-avgustda esa mamlakatimiz sobiq sho‘rolar hukmronligidan qutilib, mustaqillikka erishgan, 1993-yil 2-sentabrda “Lotin yozuviga asoslangan o
Do'stlaringiz bilan baham: |
