1-– мавзу кириш. Таъминлаш манбалари ва вагонлар электр юкламаларини таснифи

7.1-
rasm. GSF generatoming prinsipial elektro sxemasi (a) va uning 
vektorni diagrammalari (b va v). 
Kislotali akkumulatorlar 
Temir yo‘l vagonlarida Rossiya, Germaniya va Polshada ishlab chiqarilgan 
sigMmi 300-400 amper-soat (A.-S) bo‘lgan akkumulatorlar qo‘llanadi. 
Kislotali akkumulator ebonitli korpus (bak), uning qopqog‘i, bakga 
joylashiluvchi yarim bloklar, ya’ni musbat va manfiy plastinalardan tashkil 
topgan. Plastinalaming uch turi mavjud — yuzaki, surtiluvchi va panserli. Yuzaki 

---

turdagi plastinalar toza qo‘rg‘oshin (svines)dan quyilib, ishchi yuzasi kengayishi 
uchun kumush bilan qoplangan. Surtiluvchi plastinalarda ostov-ostning qism 
qo‘rg‘oshin va surma qotishmalaridan tayyorlangan. Ular qator yacheykalar boiib, 
ular qo'rg'oshin poroshogi va zangidan tayyorlangan pasta bilan to‘ldirilgan. 
Poroshokning oltingugurtning suvdagi eritmasi bilan qorishtirilgan. 
Pansirli plastinalar himoyalangich ebonitli pansir (chehol)dan yasalgan qator 
trubkalardan tashkil topgan. Ular aktiv (faol) massa bilan to‘ldirilgan. Trubkalarga 
yarim halqa shaklidagi teshiklar (ular eni 0,2mm) o'yilgan. Shuningdek, pansir 
polietilendan yasalgan bo‘lishi ham mumkin. 
Plastinalar o'zaro umumiy qo‘rg‘oshinli shinalar orqali birlashgan va yarim 
blokni tashkil qiladi. Shinaning yuqori qismiga qo‘rg‘oshinli sterjen (klemma-
boshmoq) ulanib, u qopqoqdan tashqariga olib chiqilgan. 
Yarimbloklarning va manfiy plastinalari o‘zaro oyna trubka yoki boshqa 
materiallar orqali izolatsiyalangan. 
2.29-rasmda VPMS-400 turidagi akkumulatorning umumiy ko‘rinishi 
berilgan. Ebonitli bak (11) dan iborat akkumulator korpusi yog‘och yashik (1) 
joylashgan. Yashik rezinali qatlam (15)ga 0‘rnatilgan. Akkumulator musbat 
panserli va manfiy surtiluvchi turli konstruksiyaga ega plastinadan iborat. Ularning 
birinchisi ko‘prik va shtirlar bilan hamkorlikda musbat (14) yarim blokni, 
ikkinchisi — manfiy (12) yarim blokni tashkil qiladi. Ikkala yarim blok bitta 
umumiy blok (5) ga birlashadi. 
H
2
SO=
+
H+2+ so, 
Har bir molekulaning ikkita qarama-qarshi zaryadlangan ionlarga ajralishi 
istalgan elektrolitda ro‘y beradi, yoxud musbat zaryadlangan ionlar hamma vaqt 
metall atomi yoki vodorod molekulasi bo'ladi, chunki ular o‘z elektronlarni 
o"ng‘aylik bilan beradilar. Atomlarning elekrt neytralligi tufayli har bir elektrolit, 
umuman elektr nuqtayi nazardan neytral (qattiq o‘tkatzgichlarda erkin elektrodlar 
boMgani kabi). Biroq eriydigan moddalar molekulalari ionlarga ajralavermaydi 
va ularning soni elekrrolit tarkibiga bog'Iiq bo‘Iavermaydi. Tajriba shuni 
ko'rsatadiki, eng katta o'tkazgichlik konsentrasiya 30—40% bo‘lganda yuz berar 

---

ekan. Elektrolitning xususiyati kimyoviy manbalarning ichki — xususiy 
qarshiligini kamaytirish uchun foydalaniladi. 
Eng sodda tuzilishga ega akkumulator elektrolit solingan idish bo4ib, unga ikkita 
o'tkazgich—elektrod tushirilgan. Musbat zaryadlangan boshmoqqa ulangan 
elektrod anod deb, manfiy boshmoqqa ulangani Icatod deb yurtitladi. Elektr 
manbayi ta’sirida elektrodlar zaryadlanadi va elektr maydoni hosil qiladi. Maydon 
ta’sirida elektrolitdan tok oqaboshlaydi. Bunda musbat zaryadlangan ionlar 
(kationlar) katodga qarab harakatlansa, manfiy zaryadlangan ionlar (anionlar) 
anodga qarab intiladi. 
Misol tariqasida kulsiz oltingugurt kislotasini ishlatgan holda suv — 
elektrolizini ko‘rib o
£
tamiz. Bunday elektrotda ikki xil 
turdagi ionlar: 
+
H
+
2va SO4 mavjud (2.28-rasm). Ularning 
soni harorat va elektrolif konsentrasiyasi bilan aniqlanadi. Qo'shimcha kimyoviy 
reaksiya yuz bermasligi uchun elektrodlar kichik yupqa platina plastinkalaridan 
tayyorlangan.Agar ikki qutibli rubilnik R1 ni ulaydigan bo‘lsak, elektrolit ionlari 
tartibli ravishda qarama-qarshi tomonlarga yuraboshlaydi, boshqacha aytganda, 
elektrodlarga qarab intila boshlaydi. 

---

Katodga musbat zaryadlangan vodorod ionlari 
+
H
+
2 Imrakatlanadi. Bu yerda 
ular katollardan etishmayotgan ikkita olcktron oladi va vodorodning neytral 
molekulalari H
2
ga 
aylanadi. Bu molekulalar, dastawal, yupqa qatlam katodni qoplaydi, so'ngra 
vodorod gazi ko‘rinishda elektroddan chiqib kcladi. Katodda bo
c
lib 0‘tadigan 
jarayonlami qisqacha quyidagicha yo/ish mumkin: 
+
//
+
+ 2 elektron = H, 
Shu vaqtning o‘zida anodga qoldiq kislota SO4ionlari keladi. Anod ionlari 
elektronlar ajratib oladi va ularni elektrik jixatdan ncylral bulgan zarachallarga 
aylantiradi. Biroq kimyoviy birlashma lllig‘iin emas va tabiatda erkin holda 
uchramaydi. Shunga ko‘ra, neylrallashgan SO4suv bilan kimyoviy reaksiyaga 
kirishadi. Bu klrishish quyidagi formula bo'yicha kechadi; 
7.2-rasm. Akkumulatorda clektor tokini olish sxcmasi. 

---