1-– мавзу кириш. Таъминлаш манбалари ва вагонлар электр юкламаларини таснифи

Sig‘im va berish koeffitsiyenti. Amper-soatda olchanuvchi elektr sonini 
beruvchi zaryadlangan akkumulator razryad vaqtida to ruxsat etiluvchi 
kuchlanishgacha kamayguncha ishlashi sig'im deb yuritiladi. Agar razryad 
o‘zgarmas tok qiymatida olib borilsa sig‘imni qiyidagi formuladan aniqlashimiz 
mumkin: 
Q=i
r
• к 
bunda, I
r
 - razryad toki; t
r
- razryad vaqti; 
Sig'im musbat plastinalar umumiy у и za lari, aktiv massa qiymati, elektrolit 
zichligi, harorati va soni hamda razjyad toktga bogTiq. 
Akkumulatoming sig'im bo‘yicha berish koeffitsiyenti deganda razryad 
vaqtidagi sig‘im Q
r
ning zaryad vaqtidagi sig‘im Q
z
ga nisbat tushiniladi 

---

Akkumulatorlar batareyalarini montaj qilish 
Akkumulator batareyalari maxsus yashiklarda vagon kuzovi ostiga osib 
o‘rnatiladi. Yo'lovchi tashuvchi vagonlarda ikkitadan vagon osti akkumulator 
yashiklari • o‘rnatilgan. Ular polatdan yasalib kislotaga bardoshli bo‘yoq bilan 
bo‘yalgan. Yashik akkumulator batareyalarini nazorat qilish, almashtirish uchun 
qulaylik yaratuvchi qurilmaga ega. Kislotali akkumulatorlar vagon ostiga 
yashiklarga bir qator qilib o‘matiladi. Bo‘ylama siljishlari saqlanish uchun 
yog‘och doskalar bilan qotirib qo
f
yilgan. Ko‘ndalang siljishlardan saqlanish 
uchun yog‘och tirgaklardan foydalanilgan. 
Batareya izolatsiyasi qarshiligini oshirish va siljish toki qiymatini 
kamaytirish maqsadida akumulyatorlar izolyatorlarga o‘rnatiladi. 
Akkumulatorlar zaryad vaqtida vodorod va kislorod ajratib chiqaradilar. Ular 
ma’lum bir sharoitda portlashga moil aralashma (gaz) hosil qiladilar. Havo 
tarkibida uning miqdori 9 %dan ortsa portlash- xavfi kuchayadi. Vagon osti 
akkumulator yashiklari ventilyatsiya qurinmalari bilan jihozlangan bo‘lib, ular 
jalyuzlar orqali shamolatish ishlarini bajaradi. Kislotali batareyalarda 26 ta 
akkumulatoming eng katta zaryadli toki bo‘lib, 60 A va hajm 
Qopqoqda teshiklardan shtirlar o‘tkazilan va ular musbat va manfiy 
plastinalarning yarimblok sterjenlari bilan ulangan. Bu akkumulatorda ham 
qopqoqning o‘rtasiga teshik o'yilib, undan elektrolit quyiladi. 
Ishqorli akkumulatorning po‘lat кофШ! rezinali g‘ilof (2) da izolatsiyalash 
uchun joylashgan. Akkumulatorning ishlash tamoyili quyidagicha. 
Musbat plastinalarning aktiv massasi nikel gidrat okisi Ni(OH)
3
dan iborat, manfiy 
plastinalarning esa temir Ftemirli akkumulatorlar) yoki kadmiy Cd va temir .F
c
(nikel- kadmiyli 
akkumulatorlar)dan tashkil topgan. Elekrolit sifatida 20%li KOH yoki natriy 
NaOH qo‘llanadi. Ishlash muddatini oshirish maqsadida elektrolitga litiy 
monogidrati LiOH qo'shiladi. 
2 ------------------------------------------ 
Razryad va vaqtidagi nikel-temirli 
akkumulatorlardagi kimyoviy reaksiya qo‘yidagicha kechadi:
>2Ni(OH)
2
+
2 

---

KOH + Fe(OH)
2
 
Akkumulator razradlanganda musbat plastinalar nikelning gidrat okisi 
Ni(OH)
y
kaliy KOH ning musbat va manfiy 
zaryadlangan zarrachalar bilan reaksiyaga kirishadi va Ni(OH)
n
ga 
o
£
tadi. Manfiy plastinalar temiri Fe{OH)
2
%di aylanadi. Bunda 
kimyoviy energiya elektr energiyasiga aylanadi va elektrodlar orasida elektr 
yurituvchi kuch paydo bo‘ladi. Reaksiya jarayonida elektrolit 2KOH 
sarflanmaydi, demak, uning zichli deyarli o‘zgarmay qoladi. 
Akkumulator zaryadlangan tashqi manbadan kelayotgan elektr energiyasi 
ta’sirida teskari reaksiya ro‘y beradi. Musbat plastinalar 
aktiv massasi achiydi va Ni(OH)
2
 Ni(OH)^ ga aylanadi va 
manfiy plastinalar aktiv massasi temir hosil bolishi bilan qayta tiklinadi. 
Nikel-kadmiyli akkumulatorlarda ham shu kabi jarayon: