1 – Mavzu: Kasb psixologiyasining predmeti
(2 soat)
Reja :
1.
Kasb psixologiyasi fanining predmeti, maqsad va vazifalari.
2.
Kasb psixologiyasi fanining shakllanish tarixi.
3.
Kasb psixologiyasining boshqa fanlar bilan bog`liqligi.
4.
O`quv fanlari tizimida kasb psixologiyasi.
Tayanch iboralar:
Kasb psixologiyasi, rux, aks ettirish, psixika, Aristotel,
refleks, emperizm, sensualizm, faktlar, jarayonlar, individual xususiyatlar,
vazifalar, psixik holatlar. prinsip, determinizm, ong, faoliyat, amaliyot, nazariya,
soha, ijtimoiy psixologiya, psixika, tadqiqot, psixik taraqqiyot, ijtimoiy borliq.
Kasbiy psixologiya ilmiy-amaliy fan bo’lib, umumiy psixologiyaning
qonuniyatlarini o’rganadi va bu fanni samaradorligini oshirish uchun tavsiyalar
ishlab chiqadi.
Kasbiy psixologiya fani
kasb doirasidagi munosabatlar,
odamlarning
psixik
faoliyatini
huquqiy
boshqarish
mexanizmlari
va
qonuniyatlarini o’rganuvchi fandir. Bunda guvohlar, xolislar, jabrlanuvchi,
gumonla- nuvchilarning ko’rsatmalari hamda so’roq olib borishning psixologik
asoslarini o’rganish
maqsad
qilib qo’yilgan.
Kasbiy psixologiya fanining maqsadi
- kasb xodimlari faoliyatining
taraqqiyot qonuniyatlari, turli toifadagi shaxslar bilan o’zaro munosabatlar
jarayonida psixologik bilimlardan foydalana olish ko’nikma va malakalarini
shakllantirishdan iboratdir. Shu ma’noda, kasbiy psixologiya fanining
metodologik asosini O’zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari, faylasuf-
allomalarning psixologiya faniga oid g’oya va nazariyalari hamda hukumat
qonunlari, IIVning buyruq va ko’rsatmalari tashkil etadi.
Psixologiya, falsafadek juda qadimiy fanlardandir va juda boy tarixga
egadir.Pisxologiya dastlab falsafa doirasida faoliyat ko'rsatgan. Psixologiya juda
uzoq
tarixga
ega.
Dastlabki
psixologik
tasavvurlar
Qadimgi
Sharq
mamlakatlarida, Xitoy, Hindiston, Misr kabi mamlakatlarda vujudga kelgan.
Psixologik tasavvurlarning vujudga kelishida odamlar o'rtasida farqlarning
mavjud ekanligi, ammo bu farqlarning sabablari aniq bo'lmaganligi bilan bog'liq.
Psixologiya
lotincha
“
psyuxe
"-ruh,
"
logos
"-fan,
ta'Iimot
degan
so'zlardanoiinganbo'iib, psixologiya fani inson ruhi haqidagi ta'limotdir.
Boshqacha qilib aytgandapsixologiya ruhshunoslik,insonshunoslik haqidagi
fandir.
Har qanday inson kundalik hayotida odamlar bilan uchrashib, muloqotga
kirishar ekan, u o’zining bosiq yoki qiziqqon, beparvo yoki qiziquvchan,
mehribon yoki bag’ritosh, jahldor yoki bosiq va hokazolardan iborat ichki va
tashqi ruhiy olamini namoyon qiladi. Bu ruhiy holatlar ongli va ongsiz tarzda
namoyon bo’ladi. Ana shu holatlar- ning barchasi insonning psixikasini tashkil
qiladi.
Inson psixikasi moddiy va ma’naviy borliqdagi narsa va hodisalarni jonli
in’ikos etuvchi murakkab jarayon bo’lib, u insoniyatning uzoq davom etgan
fiziologik rivoji uyg’unligining mahsuli hisoblanadi
Psixika - yuqori darajada tashkil topgan materiyaning tizimli xossasi
(xususiyati), subyekt tomonidan obyektiv borliqni faol aks ettirish, mazkur borliq
manzaralarini subyekt o’zidan uzoqlashtirmay ifodalashi, xuddi shu asnoda o’z
xulqi va faoliyatini shaxsan boshqarishdir. Psixikada o’tmishning, hozirgi davr va
kelgusi zamonning hodisalari ifodalangan, tartibga solingan
1
. Psixikaning asosiy
vazifalari - aks ettirish - faoliyat va xatti-harakatlarni boshqarishdir.
Uning namoyon bo’lish shakllari va ularning o’zaro bog’liqligi psixik
(bilish) jarayonlar (sezgi, idrok, xotira, tafakkur, xayol, nutq va diqqat),
psixologik holatlar (hissiyot, emotsiya, e’tiqodlilik, bardamlik, tetiklik,
qiziquvchanlik,
hayratlanish,
ishonchlilik,
ijodiy
ruhlanish),
shaxsning
xususiyatlari (yo’nalishlar, temperament, xarakter, qobiliyat, iqtidor, aqliy
salohiyat, xulq motivatsiyasi, ish uslubi, mas’uliyat)da kuzatiladi.
Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, kasbiy psixologiya kasb psixologiya
tarkibida yuzaga kelgan bo’lib, aniq faoliyat, ya’ni ichki ishlar idoralari
faoliyatidagi
psixologik
jihatlarning
muhim
tomonlarini
o’rganishga
bag’ishlangan fan hisoblanadi.
Kishining psixikasi haqidagi ta'limotni birinchi marta Aristotel (eramizdan
avvalgi 384-322 yillar) «Ruh haqida» degan kitobida bayon qilgan. Shu sababli
Aristotel alohida fan bo'lgan psixologiyaga asos solgan olim yoki psixologiya
fanining «otasi» deb hisoblanadi. U bir qancha asarlar yozib, ularda psixologiya
masalalari bo'yicha o'z qarashlarini bayon qiladi. Aristotel ruh tan bilan uzviy
bog'langan, deb hisoblaydi. «Ruh-deydi u-o'z taiatiga ko'ra hukmron asosdir, tana
esa tobe narsadir». Aristoteldan keyin Demokrit, undan keyin Epikur (342-271
yillar), Rim shoiri va faylasufi Lukresiy Karr (99-95 yillar) psixologiya fanining
rivojlanishiga o'z nazariyalari bilan hissa qo'shdilar. Lukresiy psixik hodisalarning
tanaga bog'liqligini tajribada asoslab berdi.
O’rta asrlardan fransuz tabiatshunos olimi R.Dekart nomini tilga olmaslik
mumkin emas. Chunki bu olimning nomi bilan keyinchalik fiziologiyada va
Psixologiyada ko'p ishlatiladigan refleks tushunchasi bog’liqdir. R.Dekart o'z
zamonasida
birinchimarta
refleks
tushunchasini
odam
hatti-harakatini
tushintirishda ishlatdi va harakatlarnitashqi muhit ta'siri ostida ro'yobga kelishini
refleks mexanizmi deb tushuntiradi. Lekin R.Dekart odam faoliyatini
to'g'ridanto'g'ri jonsiz mexanizm, mashina sifatida tasavvur qiladi, odam ruhining
bu xattiharakatlarga biron bir aloqasi bolishi mumkinligini butkul rad etadi. Ya ni
refleks tushunchasi uning risolalarida juda tor manoda, faqat fizik aks ettirish
ma'nosida qabul qilingan. Lekin shunga qaramay, bizning zamonga kelib,
R.Dekart ta'limoti mexanikligi uchun em'as, balkim materialistic dunyo qarashdan
kelib chiqayotganligi uchun refleks tushunchasi qaytadan tahlil qilingan holda
qabul qilindi.
Psixologiya fanining rivojlanishida CH.Darvinning evolyusion nazariyasi
nihoyatda katta ahamiyatga ega bo'ldi. Vilgelm Vund 1879 yili Leypsigda birinchi
eksperimental psixologiya amaliysini tashkil qildi. Oradan ko'p o'tmay, 1881 yili
Berlin universiteti qoshida eksperimental psixologiya instituti tashkil qildi. XIX
asrning oxirida Rossiyada Tokarskiy, Bexterev, Langerlar, 1911 Chelpanov
rahbarligida eksperimental psixologiya amaliysi ochildi. XIX asrning oxirlaridan
boshlab, psixologiyaning boshqa sohalri: hayvonlar psixologiyasi, tarixiy
psixologiya, yoshga aloqador kishilar psixologiyasi maydonga keldi.
Eng muhimi-XX asrga kelib, psixologiyaning tatbiqiy sohalari paydo
bo'ldiki, endi qo'lga kiritilgan yutuqlar bevosita ta'lim, tarbiya, sanoat, biznes,
marketing xizmatlari, boshqaruv, sog'liqni saqlash, huquqbuzarlikning oldini olish
sohalariga dadil joriy etila boshladi. XXI asrning birinchi yiliga kelib, psixologiya
nazariy, tahliliy fandan bevosita amaliyotning ehtiyojlarini qondiruvchi tadbiqiy
fanga aylandi.
Biz sobiq sho’rolar davrida tabiatni birlamchi, ruhni ikkilamchi deb o'rganar
edik, birinchi o'ringa borliqni, ikkinchi o'ringa tafakkurni qo'yar edik.
Sharq mutafakkirlari ma'naviy hayot jamiyat taraqqiyotini, kishilar faoliyatini
belgilaydi,deb ta'lim beradilar. Shu bilan birga ular ijtimoiy hayot va ijtimoiy ong
o'rtasidagimunosabatlar murakkab ekanligini ta’kidlaydilar,ijtimoiy ong ijtimoiy
borliq bilan davlat, huquq, siyosat va boshqa shu kabilar bilan bog'liq ekanligini
uqtiradilar.
Psixologiya fanini rivojlantirish sohasida Sharq mutafakkirlaridan Abu Nasr
Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino,Abu HomidMuhammad G'azzoliy
kabilar katta hissa qo'shganlar. Mustaqil O'zbekiston Respublikasida milliy
psixologiya fanini rivojlantirish uchunpsixolog olimlarimizdan I.P.Ivanov,
E.G.G'oziyev, M.G.Davletshin, V.A.Tokoreva, B.R.Qodirov,G.B.Shoumarov,
E.Z.Usmonova, S.A.Axunjonova, R.l.Sunnatovlar ham munosib hissa qo'shib
keldilar va qo’shmoqdalar.
Har bir fanning o'z predmeti bo'lgani kabi, psixologiya ham o'z predmetiga ega.
Ammo psixologiya o'rganadigan voqelik boshqa fanlardagidan tubdan farq qiladi.
Chunki uning predmetini ko'z bilan ko'rib, ushlab yoki bevosita o'lchab bo'lmaydi.
Ularni fikr yuritish, tasavvur qilish, his qilish orqaligina bilib olish mumkin.
Psixologiya predmetiga quyidagi ta'rif berish mumkin:
Do'stlaringiz bilan baham: |