1- mavzu: Iqtisodiy geografiya fanining

 
Jahon hududlarida aholining jinsiy tarkibi 
(% hisobida, 2002 y). 
 
Hududlar 
Erkaklar 
Ayollar 
MDH 
48,5 
51,5 
Xorijiy Yevropa 
48,9 
51,1 
Afrika 
49,9 
50,1 
Amerika 
49,8 
50,2 
Avstraliya va Okeaniya 
50,5 
49,5 
 
Aholining  irqiy  va  milliy  –  etnik  tarkibi.  Inson  irqi-bu  avloddan 
avlodga  o„tuvchi  o„xshash  tashqi  (teri,  gavda)  belgilarga  ega  bo„lgan, 
tarixan  shakllangan  kishilar  guruhidir.  Shunday  belgilar  g„atoriga  teri, 
soch  va  ko„z  rangi,  burun  va  lab  shakli  bo„y  va  gavdaning 
taqsimlanishiga  xos  xususiyatlar  va  boshqalar  kiradi.Jahon  aholisi 
asosan  3  asosiy  va  qo„shimcha  irqiy  guruhlarga  mansubdir.  Bular 
Yevropoid (oq tanli), mangoloid (sariq tanli), negroid (qora tanli) hamda 

---

 
50 
son jihatdan kichik bo„lgan avstroloid xalqlaridir. Shulardan birinchisi – 
Yevropa, Janubi g„arbiy va Janubiy  Osiyo, Shimoliy  Afirika, Shimoliy 
Amerika hamda Janubiy Amerikaning katta qismida, Avstraliyada keng 
tarqalgan,  ikkinchisi  Sharqiy,  Janubi-sharqiy,  O„rta  Osiyoda,  Kanada 
shimolida,  Markaziy  va  Janubiy  Amerikada,  uchinchisi  –  Tropik 
Afrikada, Janubiy  Osiyoda, Amerika va Okeaniyada mavjud. To„rtinchi 
irq  vakillariga  asosan  Avstraliya  va  Okeaniyaning  tub  aholi  vakillari 
kiradi. 
Dunyoda  hammasi  bo„liib  3-4  mingga  yaqin  halq,  ya‟ni  etnos 
mavjud.  Bularning  ayrimlari  millatlarga  aylangan,  qolganlari  xalq  va 
qabilalardan  iborat.  Tabiiyki,alik  ko„p  miqdorda  xalqlarni  guruhlarga 
ajratish  (tasniflash)  zarur.  Aholi  geografiyasi  uchun  xalqlarni, 
birinchidan, soniga va, ikkinchidan, tiliga qarab guruhlarga ajratish eng 
katta ahamiyatga egadir. 
Dunyo  mamlakatlari  aholisining  milliy  tarikibi  va  etnik 
munosabatlarining  xususiyatiga  ko„ra  qator  guruhlarga  taqsimlash 
mumkin.  Birinchi  guruhga  bir  millatli,  ya‟ni  asosiy  millati  jami 
aholisining  95  foizidan  ortiq  qismini  tashkil  etuvchi  mamlakatlar: 
Yevropada  –  Islandiya,  Irlandiya,  Norvegiya,  Daniya,  Polsha, 
Germaniya 
va 
boshqalar, 
Osiyoda-Yaponiya, 
KXDR, 
Koreya 
Respublikasi,  Bangladesh,  Mo„g„iliston,  Yaman,  Oman,  Qator, 
Afrikada-Misr, Liviya, Somali, Madakaskar va boshqalar. 
Ikkinchi  guruhga  ushbu  ko„rsatkich  70-95  foizga  teng  bo„lgan 
mamlakatlar-Buyuk  Britaniya,  Fransiya,  Ispaniya,  Finlandiya,  Jazoir, 
Marokash,  Suriya,  AQSH,  Avstraliya,  O„zbekiston,  Turkmaniston, 
Ozarbayjon  va  boshqalar  kiradi.  Uchinchi  guruh  mamlakatlarida  (Eron, 
Afg„oniston,  Gruziya,  Qirg„iziston,  Qozog„iston,  Pokiston,  Malayziya, 
Markaziy, Sharqiy va Janubiy Afrika mamlakatlari va boshqalar) asosiy 
millat ulushi jami aholisining yarmidan kam yoki ortiq, biroq 70 foizdan 
past ko„rsatkich bilan ifodalanadi. To„rtinchi guruhda aholisi bir nechta 
yirik  millatlardan  iborat,  lekin  ulardan  birontasining  ulushi  sezilarli 
ustun  bo„lmagan  mamlakatlar  to„plangan  (Hindiston,  Indoneziya, 
Filippin, Shveysariya, G„arbiy Afrika mamlakatlari). 
Aholining diniy tarkibi. Insoniyatning ijtimoiy rivojlanish tarixida 
dinlar  hamisha  muhim  rol  o„ynab  kelgan.  U  hozir  ham  aholini  barcha 
tabaqalarining  ma‟naviy-sotsial  dunyoqarashi  shakllanishiga,  qolaversa, 
xalqaro siyosiy hayotga katta ta‟sir o„tkazib kelmoqda. 
Jahon bo„yicha xalqlar o„rtasida o„nlab dinlar tarqalgan bo„lib, ular 
xususiyatlariga  ko„ra  primitiv,  milliy  va  dunyoviy  dinlar  guruhiga 

---

 
51 
bo„linadi.  Dastlabki  shakllanish  bosqichida  kelayotgan  primitiv  dinlar 
urug„  va  qabilalik  holatida  yashab  kelayotgan  tropik  Afrika  negrlari, 
Janubiy  Amerika  hindulari,  ayrim  Janubiy,  Sharqiy  Osiyo  va 
Okeaniyaning  kichik  etnik  xalqlari  orasida  tarqalgan.  Milliy  dinlar 
jahonning ba‟zi mamlakatlarida asosan bitta davlat doirasidagi mahalliy 
din  holatida  yashab  kelmoqda.  Ularga  Hindistondagi  hindoizm, 
Xitoydagi konfutsionizm, Yaponiyadagi sintoizm, Isroildagi iudaizm va 
boshqalar kiradi.  
Jahon  dinlaridan  eng  keng  tarqalgani  xristian  dini  bo„lib  (bu  din 
uch  mazhabni-katolik,  pratestant  va  pravislavni  o„z  ichiga  oladi),  unga 
asosan  Yevropa,  Amerika  va  Avstraliyada  yashovchi  taxminan  1  mlrd. 
dan ortiq kishi e‟tiqod qiladi. E‟tiqod qiluvchilar soniga ko„ra (1 mlrd.ga 
yaqin) islom dini  ikkinchi o„rinda turadi. Asosan Osiyo bilan Afrikada 
joylashgan  deyarli    30  ta  mamlakatda  Islom  dini  davlat  dini  deb  e„lon 
qilingan.  Markaziy  va  sharqiy  Osiyoda  tarqalgan  budda  dini  jahon 
dinlari orasida uchinchi o„rinda turadi.