1- mavzu: Iqtisodiy geografiya fanining

 
To„g„ilish, o„lim va tabiiy ko„payish koeffitsiyentlari (aholining 
1000 kishiga nisbatan 1999-yilgi ma‟lumotlar) 
 
 
To„g„ilish 
vaqti 
O„lish 
koef. 
Tabiiy 
o„sish. 
koef 
Gudak- 
lar 
o„limi 
koef. 
O„rtacha umr davri 
erkak 
lar 
ayollar 
Butun dunyo 
24 
9 
15 
62 
64 
68 
Afrika 
41 
13 
28 
90 
53 
56 
Amerika 
22 
7 
15 
34 
69 
74 
SH.Amerika 
15 
9 
6 
8 
72 
79 
Markaziy 
Amerika 
29 
5 
24 
37 
18 
74 
J. Amerika  
25 
7 
18 
47 
65 
71 
Karib havzasi 
23 
8 
15 
39 
67 
72 
Osiyo 
24 
8 
16 
62 
64 
67 
Javnubiy-
G„arbiy Osiyo 
31 
7 
24 
51 
65 
69 
O„rta 
va 
Janubiy Osiyo 
31 
10 
21 
79 
60 
61 
Janubi-Sharqiy 
Osiyo 
26 
8 
18 
53 
62 
66 
Sharqiy Osiyo 
17 
6 
11 
40 
68 
72 
Rossiya 
9 
16 
7 
19 
59 
72 
Avstraliya 
va 
Okeaniya 
19 
8 
11 
24 
71 
74 
Yevropa 
11 
11 
0 
10 
70 
77 
 
Aholining  soniga  tabiiy  ko„payish  bilan  birga  uning  mexanik 
harakati  yoki  migratsiyasi  ham  ancha  ta‟sir  ko„rsatadi.  Migratsiyaning 
sababi turlicha bo„lishi mumkin. 
Asosiy  sabab  iqtisodiy  sababdir,  lekin  siyosiy,  diniy  va  boshqa 
sabablar ham bo„ladi. Agar aholi ikki davlat orasida ko„chib yursa tashqi 
migratsiya bir davlat doirasida bir joydang ikkinchi joyga ko„chib yursa, 
ichki migratsiya deb ataladi. Agar boshqa bir davlatga doimiy yoki uzoq 
muddat  yashash  uchun  ko„chib  kelinsa  emigratsiya  deb  ataladi.    O„zi 
yashab  turgan  davlatdan  boshqa  davlatga  doimiy  yoki  uzoq  muddatga 
yashash uchun ketilsa emigratsiya deb ataladi. Kelganlar (immigrantlar) 

---

 
48 
bilan  ketganlar  (yemmigrantlar)  orasidagi  farq  migratsiya  saldosi  deb 
ataladi.  Agar  migratsiya  saldosi  musbat  bo„lsa  immigratsiya 
emmigratsiyadan,  manfiy  bo„lsa  emmigratsiya  immigratsiyadan  ustun 
bo„ladi. 
Aholining  tashqi  migratsiyalari  juda  qadim  zamonalarda  vujudga 
kelgan bo„lib, o„rta asrlarda buyuk geografik kashfiyotlar bilan bog„liq 
ravishda  davom  etgan,  lekin  kapitalizm  davrida  u  juda  rivojlandi.  Eng 
“katta  migratsiyasion  portlash”  XIX  asrda  boshlandi.  Yevropa  asosiy 
emigratsiya  markazi  bo„lib  qolgan  edi.  Emiratsiya  boshlangan  vaqtdan 
to ikkinchi jahon urushigacha Yevropadan 60 mln. odam ko„chib ketdi. 
Ikkinchi  jahon  urushidan  keyin  tashqi  migratsiyalar  geografiyasi 
sezilarli  o„zgardi.  AQSH,  Kanada,  Avstraliya,  Yangi  Zelandiya, 
shuningdek  Isroilga  doimiy  yashash  uchun  immigratsiyalar  hamon 
kelayotgvan  bo„lsa  ham,  qit‟alararo  migratsiya  umumiy  miqdori 
kamaydi. Lekin qit‟alar ichidagi migratsiyalar kuchaydi. Shu bilan birga 
mehnatkashlar  migratsiyasi  deb  ataluvchi  ko„chishlar  ayniqsa  keng  tus 
oldi.  Ayniqsa  G„arbiy  Yevropa  o„ziga  ishchi  kuchini  tortadigan  asosiy 
hududga  aylandi.  Undan  tashqari  Shimoliy  Amerika  hamda  neft 
chiqaruvchi arab mamlakatlari ham asosiy ishchi kuchini qabul qiluvchi 
hududlar 
hisoblanadi. 
XX 
asrning 
ikkinchi 
yarmida 
tashqi 
migratsiyaning  yangi  shakli,  ya‟ni  “bilak  kuchi”  ning  ketishidan  farq 
qiluvchi  “oqillar  ketishi”  deb  nom  olgan  migratsiya  paydo  bo„ldi.  Bu 
ko„chib  ketishning  mohiyati  xorijiy  olimlar  muhandislar,  vrachlar  va 
boshqa  xil  yuqori  malakali  mutaxssislarni  yuqori  to„lanadigan 
mamlakatlarga  ketishidir.  Bu  migratsiya  turini  qabul  oluvchi  eng 
markazlardan biri AQSH dir. aholi ichki migratsiyasining bir qancha turi 
mavjud bo„larga aholining qishloq joylardan shaharlarga ko„chib kelishi 
kiradi.  Bu  hol  migratsiyaning  ko„lami  hozirgi  vaqtda  shunchalik 
kattalashib  ketdiki,  uni    “XX  asrda  aholining  buyuk  ko„chishi”  deb 
ataladigan bo„ldi.