1- mavzu: Iqtisodiy geografiya fanining

Mujassamlashuv,
  eng  avvalo,  korxona  yoki  boshqa  ishlab 
chiqarish  ob‟ektlarining  katta-kichikligini  anglatadi.  Tabiiyki,  jamiyat 
rivojlanishi bilan mujassamlashuv darajasi ham oshib boradi. Shu nuqtai 
nazardan  o„ziga  xos  mujassamlashuv  qonuniyati  mavjud,  bir  vaqtlar 
mahsulotlar uncha katta bo„lmagan korxonalarda ishlab chiqilgan bo„lsa, 
keyinchalik ular asta-sekin yiriklashib borgan.  
 
Ishlab 
chiqarishning 
mujassamlashuvi 
katta 
iqtisodiy 
samaradorlikka  (mujassamlashuv,  aglomeratsiya  samaradorligi)    olib 
kelsa-da,  bu  jarayon  cheksiz  emas  va  uni  har  qanday  sharoitda  ham 
ijobiy baholab bo„lmaydi. Demak, mujassamlashuv qonuniyatining ham 

---

 
14 
o„zining  chegarasi,  me‟yori  mavjud.  Ammo,  bu  bilan  mujassamlashuv 
o„z mohiyatini yo„qotmaydi, balki u o„z shaklini o„zgartiradi, xolos. 
 
Majussamlashuv  sanoat  misolida  juda  aniq  ko„rinadi.  Bu  borada 
ishlab chiqarish fondlari, yalpi mahsulot yoki ishchi va xizmatchilarning 
turli  yiriklikdagi  korxonalarda  yig„ilishi,  to„planishi  sof  holdagi  ishlab 
chiqarish yoki korxona mujassamlashuvi, ularning shaharlar va rayonlar 
joylashuvini  esa  o„rbanistik  va  hududiy  mujassamlashuv  sifatida 
ko„rsatish o„rinli. 
Majussamlashuvning  bu  shakllari  bir-biriga  o„tib  turadi  va  turli 
rayon  yoki  mamlakatlarda  har  xil  birikmada  bo„ladi.  Chunonchi, 
shaharning  markazlashuv  darajasi  ma‟lum  bir  bosqichga  yetgandan 
keyin  o„ziga  xos  vaziyat  vujudga  keladi,  ya‟ni  endi  mazkur  shaharda 
qo„shimcha korxonalarni qurish imkoniyati qolmaydi. Ekologik, uy-joy, 
transport  muammolari  keskinlashadi,  qurish  uchun  yer  maydoni  ham 
yetishmaydi  va  ayni  paytda  yangi  korxona  bu  markazdan  olisda 
joylashuvni ham «istamaydi». Demak, yirik shaharda ham emas, undan 
uzoqda ham emas; shaharning ichki imkoniyati yo„q, korxona esa undan 
yiroqlasha  olmaydi.  Natijada  yangi  korxona  yoki  ilmiy  tekshirish 
muassasalari,  oliy  o„quv  yurtlari  yirik  shaharning  ta‟sir  doirasida 
o„rnashadi  shahar  aglomeratsiyasi  yoki  sanoat  tuguni  vujudga  keladi.
 
Mujassamlashuvning  yuqori  yoki  pastligi  ayni  paytda  ma‟lum  bir 
sohaining  rivojlanganlik  darajasini  belgilaydi.  Bu  yerda  «umumiy 
maxraj»  bo„lib  shahar,  viloyat  yoki  boshqa  bir  joyda  yashovchi 
aholining  ulushi,  hissasi  xizmat  qiladi.  Aytaylik,  Farg„ona  vodiysida 
O„zbekiston  Respublikasi  aholisining  27  foizi  joylashgan.  Agar  u  yoki 
bu  ishlab  chiqarish  ko„rsatkichi  shu  raqamdan  qancha  yuqori  bo„lsa,  u 
holda  mazkur  ishlab  chiqarish  tarmog„i  vodiyda  rivojlangan,  iqtisodiy 
mujassamlashgan bo„ladi. 
Mujassamlashuv  qishloq  xo„jaligi  va  ayniqsa  transportda  uncha 
sezilarli emas, chunki ularning joylashuvi «nuqtasimon» bo„lmay, balki 
areal (maydon) va lentasimon shaklga ega. Albatta, bu yerda sof holdagi 
ishlab  chiqarish,  ya‟ni  korxona  darajasidagi  mujassamlashuv  nazarda 
tutiladi. 
Bunday 
mujassamlashuv 
aholi 
joylashuvida, 
aholi 
manzilgohlarning  katta-kichikligida,  sog„liqni  saqlash,  ta‟lim  tizimi, 
savdo, sport, madaniyat va boshqa ijtimoiy sohalar korxonalarini tashkil 
qilishda 
yaqqolroq 
namoyon 
bo„ladi. 
Biroq, 
yuqorida 
ta‟kidlaganimizdek,  mazkur  tarmoqlarda  ham  o„tish  davrida  faqat 
korxonalarni qurish ijobiy natijalar bermasligi  mumkin. 

---

 
15 
Tarixan  qaraganda,  ixtisoslashuv  mujassamlashuvdan  oldin  paydo 
bo„lgan. Zero, dastlabki ijtimoiy mehnat taqsimoti oila a‟zolarini – ayol 
va  erkaklarni  turmushning  turli  sohalariga  ixtisoslashuvida  o„z  aksini 
topgandi  (ayollar  uy  yumushlari  bilan,  erkaklar  ovchilik  bilan 
shug„ullanardilar).  Ma‟lumki,  bu  davrda  kishilar  tabiatda  mavjud 
bo„lgan oziq-ovqat bilan kun kechirar edilar.