1- mavzu: Iqtisodiy geografiya fanining

Kombinatsiya
 
yoki  kombinatlash  kooperatsiyaga  o„xshab 
korxonalar  birlashmasidan  iborat.  Ammo  bu  yerda  tarqoq  holda 
joylashgan  birlik  emas,  balki  ularning  hududiy  umumiyligi,  texnologik 
va  tashkiliy  birligi  tushuniladi.  Shu  sababli  kombinatsiyada, 
kooperatsiyadan farqli o„laroq, hududiylik xususiyati ko„proq namoyon 
bo„ladi.  Binobarin,  unda  mujasssamlashuv  yaqqol  ko„zda  tashlanadi, 
sababi-ko„p hollarda kombinatlashuv muayyan xom ashyoni birgalikda, 
atroflicha  qayta  ishlash  bilan  bog„liq.  Bu  ikki,  yuzaki  qaraganda  bir-
biriga o„xshash tushuncha o„rtasida boshqa farqlar ham bor. Xullas, bu 
shakli qayerda «kombinat» so„zini uchratsak, uni sohada ko„ramiz, hatto 
aholiga  xizmat  ko„rsatuvchi  tarmoqlarda  ham  (maishiy  xizmat 
kombinatlari). 
Sanoatda  kombinatlar  bir  necha  texnologik  jihatdan  bog„liq 
bo„lgan  zavod  yoki  sexlardan  tashkil  bo„ladi.  Chunonchi,  qora 
metallurgiya  kombinatlari,  aniqroq  to„liq  siklli  kombinatlar  cho„yan, 
po„lat  va  prokat  ishlab  chiqaruvchi  zavodlar  birlashmasidir.  Agar 
ularning  bittasi  bo„lmasa,  u  holda  kombinat  to„liq  siklga  ega  emas 
(Bekoboddagi  O„zbek  metallurgiya  kombinati  xuddi  shunday 
korxonalardandir).  To„qimachilik  kombinatlari  yigiruv,  bo„yoqlash, 
tayyorlash  sexlaridan  iborat,  xom  ashyo  bita-paxta  tolasi  yoki  pila 
mahsuloti.  Go„sht  kombinatida  ham  yagona  xom  ashyo  asosida  bir 
necha  mahsulot:  go„sht,  konserva,  kolbasa  kabi  boshqa  mahsulotlar 
olinadi.  Uning  chiqindisidan,  masalan,  suyak  va  qondan  qishloq 
xo„jaligi  va  tibbiyot  sohasida  foydalanish  mumkin.  Terisi  esa 
oshlagandan  so„ng  charm-poyafzal  sanoatida  ishlatiladi.  O„rmon, 
sement-shifer,  kimyo  kombinatlarining  tuzilishi  ham  xuddi  shunday. 
Qolaversa,  markazlashgan  issiqlik  elektr  stansiyalari  ham  kombinat 
xususiyatiga ega, chunki ular ayni paytda elektr energiyasi va par (bug„) 
beradi. 
Shunday  qilib,  kombinatsiya  sanoat  tarmoqlarining  ko„pchiligiga 
xosdir.  Faqat  mashinasozlikda  «kombinat»  so„zini  uchratamiz,  ammo 

---

 
18 
mohiyatan  bu  yerda  ham  u  mavjud,  zotan  metalldan  asosiy  mahsulot 
bilan bir qatorda xalq iste‟mol mollari ham ishlab chiqariladi. Masalan, 
Toshkentdagi Chkalov nomli aviatsiya birlashmasi samolyotdan tashqari 
avtomobil uchun ba‟zi bir ehtiyoj qismlar, bolalar aravachasi (kolyaska) 
va shunga o„xshash turli xil xalq iste‟mol mollarini ishlab chiqaradi. 
Umuman  olganda,  ishlab  chiqarishning  barcha  ijtimoiy  shakllari 
o„zaro  bog„liq.  Jumladan,  ixtisoslashgan  korxonalar  yoki  kooperatsiya 
va kombinatsiya doirasidagi ishlab chiqarish bo„g„inlari ham u yoki bu 
ko„rinishda  mujassamlashuvni  anglatadi.  Biroq,  bu  yerda  ularning  bir 
joyda  to„planganligi,  yig„ilganlik  darajasi  boshqa  joylarga  nisbatan 
yuqori  bo„lishi  lozim,  aks  holda  tom  m‟anodagi  mujassamlashuv 
bo„lmaydi. 
Ishlab chiqarishning ijtimoiy shakllari bozor iqtisodiyoti sharoitida 
o„ziga  xos  xususiyatga  ega  bo„ladi.  Eng  muhimi  shundaki, 
korxonalarning  katta-kichikligi,  ularning  ixtisoslashuvi  va  o„zaro 
uyg„unlashuvi  va  o„zaro  uyg„unlashuvi  endi  ko„p  jihatdan  davlatga, 
yagona  markaz  va  rejalashtirishga  bog„liq  emas.  Korxonalar,  ishlab 
chiqaruvchilar,  tadbirkorlar  bir-birlari  bilan  to„qridan-to„g„ri  aloqa, 
sheriklik  qiladilar.  Davlatning  vazifasi  esa  bu  jarayonni  turli 
mexanizmlar orqali tartibga solish va boshqarib borishdan iborat bo„ladi.