1 – ma’ruza: Mavzu

Tayanch iboralar: interpretatsiya, anakiz, germenevtika, asarning badiiy tahlili, fraza. Adabiy til.
Badiiy adabiyotga xos nutq (badiiy asarlar tili) badiiy nutqdir. Yuqorida ko‘rib o‘tganimiz nutq turlarining har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, bir-biridan alohida, mustaqil holda yuzaga chiqsa, badiiy nutqda nutqlarning hamma turi qatnashishi mumkin. Badiiy nutq alohida tur nutq bo‘lib, u davrning muhim ijtimoiy masalalarini badiiy obrazlar va badiiy bo‘yoqlar vositasida tasvirlaydi hamda kitobxonga birinchi galda estetik ta’sir ko‘rsatadi. Badiiy nutq hissiyotga boy bo‘ladi, u o‘quvchilarda ijobiy his-tuyg‘ularni uyg‘otadi, yomonlik va yaxshilikni ajratishga, olijanob insoniy fazilatlarni tarbiyalashga, hayotga, mehnatga muhabbat hislarini o‘stirishga xizmat qiladi. Badiiy nutq Badiiy adabiyotga xos nutq (badiiy asarlar tili) badiiy nutqdir. Yuqorida ko‘rib o‘tganimiz nutq turlarining har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, bir-biridan alohida, mustaqil holda yuzaga chiqsa, badiiy nutqda nutqlarning
hamma turi qatnashishi mumkin. Badiiy nutq alohida tur nutq bo‘lib, u davrning muhim ijtimoiy masalalarini badiiy obrazlar va badiiy bo‘yoqlar vositasida tasvirlaydi hamda kitobxonga birinchi galda estetik ta’sir ko‘rsatadi. Badiiy nutq hissiyotga boy bo‘ladi, u o‘quvchilarda ijobiy his-tuyg‘ularni uyg‘otadi, yomonlik va yaxshilikni ajratishga, olijanob insoniy fazilatlarni tarbiyalashga, hayotga, mehnatga muhabbat hislarini o‘stirishga xizmat qiladi. Hind qizlari to‘lg‘anib-to‘lg‘anib, eshilib-eshilib o‘ynadi! Hind qizlari har qancha eshilib o‘ynasa-da, to‘lg‘anib o‘ynasa- da, baribir… baribir, Momoqizga kelbat bermadi. Hind qizlari-da Momoqiz bo‘lolmadi.
Oshna, Tilovberdining onasiga-da ko‘nglim ketib uylandim.
U… u Momoqizdan-da xushro‘y…
Oshna, uyam Momoqizning oldidan o‘ta bersin!
Nasim oshna, men Momoqizdan ulug‘ini ko‘rmadim!»
Tog‘ay Murod,»Yulduzlar mangu yonadi».
Xullas, badiiy nutq ko‘p qirrali nutq bo‘lib, tilning boyligini, butun imkoniyatlarini to‘lig‘icha namoyon qila oladi. Shuning uchun tilni o‘rganish, undagi o‘zgarishlarni kuzatishda badiiy nutq (badiiy adabiyot tili) asos bo‘lib xizmat qiladi. Badiiy asar tili- obrazli til. Yozuvchi o’z asarida bir qancha yo’llar bilan tilning obrazligiga, tasiriyligiga erishadi. Shulardan biri maxsus badiiy tasviriy vositalarini, maxsus leksik pesurslarni, poetik figuralarni, so’z o’yinlarini mohirona qo’llash yo’li bilan asar tilining obrazliligiga erishish.badiiy asar tilining poeyikligi, obrazliligi, tasviriyligi asar g’oyasini, shuningdek qaxramon harakterini jozibali qilib ochishga xizmat qiladi.
Badiiy asar tili ko’plab o’xshatish va tasviriy vositalarga boy bo’ladi va his tuyg’uga to’la bo’ladi, ilmiy asar tili esa teskarisi. Unda aytilayotgan fikr jo’n, sodda, hech qanday odamni to’lqinlantiradigan so’z tasviri ishlatilmaydi.
Adabiy tili – matbuot, fan, adabiyot, kitob, radio, televideniya, teatr tili, Adabiy nutq ko’pincha yozma matn bilan bog’lik. Xatto maruzalar, radioeshitirishlar, teatr tomoshalari og’zaki nutq shaklida ko’rinsa-da , ularning matnlari yozma shaklda bo’ladi. Adabiy til- garmmatik qonun qoidalarga asoslangan, qattiy talaffuz normalariga ega bo’lgan va eng muximi, turli shevalarda so’zladigan odamlarning hammasi tushinadigan til hisoblanadi. Badiiy asar tili- obrazli til. Yozuvchi o’z asarida bir qancha yo’llar bilan tilning obrazligiga, tasyligiga erishadi. Shulardan biri maxsusu badiiy tasviriv vositalarni, maxsus leksik resurlarni, poetic figuralani, so’z o’yinlarini moxirona qo’llash yo’li bilan asar tilining obrazligiga erishadi. Adabiyotshunoslikda tahlil va talqin tushunchalari juda keng qo’llanib, ular badiiy asarni tushunish uning mazmun mohiyatini anglash jaroyonida tahlil va talqin amallari har vaqt hozirdir.Tahlil atamasi odatda ilimda ,,analiz’’ deb yuritiladigan istelohning sinonimi sifatida tushuniladi. Analiz esa ma’lumki, butunni anglash uchun uni qismlar bilan aloqasi va butunlukning yuzaga chiqishidagi o’rnini o’rganishni ko’zda tutadi. Ayrimlar badiiy asarni tirik organizmga qiyos etishadi-da, ,,uni qismlarga ajratish jonsiz tanaga aylantirishdan boshqa narsa emas” degan qarashga tayanib, tahlilga qarshi chiqadilar.Biroq bu xil qarash asossizdir.Zero, adabiyotshunoslikdagi tahlil ham- o’qish, faqat bunda badiiy asarni tadqiqotchi sifatida o’qish tushuniladi. Bu xil o’qish, faqat bunda badiiy asarni tadqiqotchi badiiy asarni qismlarga ajratarkan, uning badiiyat hodisasi sifatidagi mavjudligini, undagi o’quvchi ongi va ruhiyatiga ta’sir qiloyatgan, uning u yoki bu tarzda tushunilishiga asos bo’layotgan omillarni o’rganadi.
Talqin atamasini biz ,,interpretatsiya” istilohining sinonimi sifatida tushunamiz.Talqin badiiy asarni sharhlash, uning mazmun mohiyatini, undagi badiiy konsepsiyasini idrok etish demakdir.Keng ma’noda ,,Talqin’’ so’zi o’zga tamonidan aytilgan gap yohud yozilgan asar (ilmiy, falsafiy, diniy, badiiy va h) mazmunini anglash, uni ma’lum yaxlitlikda tushunish va tushuntirish (adabiyotshunosning maqsadi tushunishning o’zigina emas, tushuntirish hamdir)ma’nolarini anglatadi.SHu ma’noda qaralsa,mumtoz adabiyotshunosligimizda, umuman, o’tmish ilmida ,,talqin’’ so’zining ma’nosi qisman ,,sharh’’ ,,tafsir’’ atamalari bilan ham berilgan. Yana ham ham aniqroq aytsak, talqin badiiy asardagi ,,obrazlar tili’’ni ,,mantiq tili’’ ga o’girmoq, obrazlar vositasida ifodalangan mazmunni tushunish va tushuntirmoqdir.
Yuqorida aytdikki, badiiy asarni tushunish jarayonida tahlil va talqin amallari har vaqt hozir, ular tushunish jaroyonining ikki qirrasidir.Aytaylik, ,,o’quvchi asarni o’zicha talqin qildi’’ deganidir. Ayni paytda, uning asarini tushunishida tahlil unsurlari ham mavjud, zero,oddiy o’quvchi ham tushunish jarayonida asar qismlarinimas alohida epizodlarni, personajlarni, ularning turli holatlardagi xatti-harakati, gap-so’zlarini va h, ularning o’zaro mazmuniy aloqalarini tasavvur qiladi.Ilgari ham aytganimizdek, konkret badiiy asar turli o’quvchilar tomonidan turlichi tushunishi mumkin. Biroq shunisi ham aniqki, o’quvchilar ongida minglab talqinlarni umumlashtiradigan mushtarak nuqtalar ham mavjud. Demak,konkret asar talqinlari nechig’ili turfa bo’lmasin, ularning chegaralarini belgilab beruvchi muayyan asos, deylik, yadro (javhar) mavjudki, barcha talqinlar shu yadro atrofida hosil bo’ladi.Bu yadro esa – badiiy asarning o’zi, badiiyat hodisasini o’zida moddiylashtirgan badiiy matindir. Ayon bo’ldiki, badiiy asarni tushunish jarayoni obyektiv va subyektiv ibtidolardan tarkib topar ekan: agar bu o’rnida talqin qilayotgan shaxsni subyektiv ibtido deb olsak, badiiy matn obyektiv ibtidodir.
Bundan shunday xulosa talqin qiluvchi shaxs badiiy matnnni yetarli darajada bilmasa, asar qismlarini, ularning o’zaro aloqalarini yetarli tasavvur qilolmasa, uning talqini subyektivlik kasb etadi.Boshqa tomonda, badiiy adabiyotning obrazlar orqali fikirlashi obrazning esa assotsiativ taffakur mahsuli ekanligini e’tiborga olsak, talqinning subyektiv mavjud amasligi ayon haqiqatdir.Chunki ijodkorning assotsiativ fikrlashi mahsuli o’laroq yartilgan va asarda aksini topgan obrazning mazmun qirralari faqat subyakt ongidagina (ya’ni, uning ham assotsiativ fikrlash asosida) qayta tiklanishi mumkin bo’ladi.Aytilganlar tushunish jaroyonida tahlil va talqin har vaqt hozirligining yorqin dalilidir.Oddiy o’quvchidan farq qilaroq, adabiyotshunos badiiy asarni talqin qilarkan, tahlilga tayanadi, uning talqini tahlil asosida yuzaga kelgani uchun ham ilmiy sanaladi.SHu ma’noda tahlil badiiy asarni tadqiqotchi sifatida o’qish va uqish demakdir.
Yuqoridagilardan ma’lum bo’ladiki, badiiy asar tahlilining maqsadi-asarni tushunish (asarni baholash ikkilamchi maqsad). Xo’sh, ,,asarni tushunish’’ deganda nima nazarda tutiladi? Bu masalada ham adabiyotshunoslikda turlichalik mavjud: ayrimlar asarga muallif tomonidan yuklangan mazmunnni tushunishni nazarda tutsalar, boshqalar asarda tasvirlangan narsalardan (obyektiv ibtidodan) kelib chiqadigan mazmunni tushunishni nazarda tutadilar.Bu qarshlarning birinchisiga ko’ra tushunish jaroyonida tahlil yetakchilik qilsa, ikinchisida talqinning mavqei ustunroq ekanligini tayin; birinchisi badiiy asarni uning ichki va tashqi aloqalarini birlikda olib o’rganishni (kontekstual tahlil) taqozo etsa, ikkinchisi badiiy asarga alohida mavjudlik sifatida qarab uning ichki aloqalarini o’rganish (immanent tahlil) bilan cheklanadi. Biroq mazkur qarashlarning ikkisini ham mutlaqlashtirib bo’lmaydi bu o’rinda ,,oraliq’’ mavqening egallangani, har ikki yo’sindagi tahlilning ham mavjudligini ularning bir-biridan ko’zlagan maqsadi va ahamiyati jihatidan farqli ekanligini tan ilingani to’g’riroq bo’ladi.